Τοκίζοντας στον θάνατο

«Η επίσκεψη της γηραιάς κυρίας» του Φρίντριχ Ντίρενματ που πρωτοπαίχτηκε στην Ελλάδα από το Εθνικό Θέατρο με μια ανεπανάληπτη διανομή (σκηνικά – κοστούμια Τσαρούχη, σκηνοθεσία Μινωτή, πρωταγωνιστές την Παξινού και τον Μινωτή και πάνω από 40 σημαντικούς ηθοποιούς της κρατικής σκηνής) θεωρήθηκε, και νομίζω πως ακόμα θεωρείται, από τους ιστορικούς του παγκόσμιου θεάτρου μία από τις σημαντικότερες προσφορές της δραματουργίας στην κατανόηση –μέσω του σκηνικού συμβολισμού –του τρόπου που κινείται η Ιστορία και κυρίως ο καπιταλισμός. Εξάλλου ο Ντίρενματ υπήρξε ένας από τους θεμελιωτές ενός είδους θεάτρου που αφηγήθηκε σκηνικά με τρόπο εξπρεσιονιστικό τις στρεβλώσεις που επέφερε στην ανθρώπινη κοινωνία η βιομηχανική επανάσταση και συνάμα η φιλοσοφική και θρησκευτική της έκφραση: ο προτεσταντισμός.

Ο ελβετός συγγραφέας (που έγραψε γερμανικά) έκανε θέατρο έχοντας πάντα δίπλα στο γραφείο του το θεμελιώδες, για την ερμηνεία της πορείας του βόρειου ευρωπαϊκού τόξου, βιβλίο για τον καπιταλισμό ως οικονομικό σύστημα που εμπνέεται από την προτεσταντική ηθική.

Σε παλαιότερο δοκίμιό μου (1974) για το έργο του «Ο συνεργός» έγραφα: Ο Ντίρενματ είναι ένας σπουδαίος μάστορας του θεάτρου, αλλά και πέρα για πέρα αδιέξοδος. Βουτηγμένος ώς τον λαιμό στον γερμανικό ιδεαλισμό, μεταφυσικός και ρομαντικός, έμπειρος εξπρεσιονιστής και κυνικός «διανοούμενος» από τη μια και από την άλλη καρτεσιανός και πουρίστας ηθικολόγος, είναι ο Καλβίνος του θεάτρου, ο κατεξοχήν εκπρόσωπος της θεατρικής αντιμεταρρύθμισης, ο ιεροεξεταστής της άλλης όχθης… Τα βασικά του αξιώματα είναι δύο: «η βία είναι η αιτία του πολιτισμού» και «σκοπός του πολιτισμού είναι το χρήμα».

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ. Πάνω σ’ αυτά τα δύο αξιώματα χτίζει το αριστούργημά του «Η επίσκεψη της γηραιάς κυρίας». Ο μύθος του έργου είναι η συμβολική ανάγνωση της ιστορίας του καπιταλισμού. Ενας νεαρός παρασύρει μια παρθένα και με μόνο κίνητρο την ικανοποίηση του ενστίκτου της ηδονής τη βιάζει και την εγκαταλείπει. Εκείνη κεφαλαιοποιώντας την ερωτική της προίκα αλλάζει εραστές – συζύγους πλούσιους και σωρεύει χρήμα, ενώ συνεχώς χάνει, αντικαθιστώντας τα με τεχνητά, μέλη του σώματός της, δηλαδή επενδύει στην τεχνική. Οταν φτάσει στον κορεσμό, ξαναγυρνά στον τόπο όπου έχασε την αθωότητα και την παρθενία της και προσφέρει ένα τεράστιο ποσό χρημάτων στην κοινότητα και σε κάθε κάτοικο χωριστά, αρκεί κάποιος (όποιος) ή και η κωμόπολη ολόκληρη να δολοφονήσει τον εφηβικό της έρωτα και εραστή – προδότη.

Και όπως είναι ιστορικά βεβαιωμένο, η κοινότητα χωρίς εξαίρεση υποκύπτει στον πειρασμό και υλοποιεί κυνικά την εντολή θεμελιώνοντάς την πάνω στο πασίγνωστο επιχείρημα: του μείζονος γενικού καλού!

Οσοι έχουν χαρεί στο θέατρο τις απανωτές σκηνοθετικές του προσεγγίσεις στην Ελλάδα μετά την πρώτη του Μινωτή (αναφέρω ενδεικτικά του Ευαγγελάτου με τη Βαλάκου και την πρόσφατη με τη Μίρκα Παπακωνσταντίνου) θα θυμούνται πως η ανελέητη Κλάρα Ζαχανεσιάν φτάνει στην κωμόπολη όπου βιάστηκε πλούσια και «τεχνητή» μαζί με τους παρατρεχάμενους παλαιούς εραστές της – θύματα ή προδότες (ακριβώς όπως συμβαίνει στην κυψέλη των μελισσών όπου στον πάτο κείνται τα πτώματα των κηφήνων, αφού έχουν εκπληρώσει τον ρόλο τους, και για να μη βρωμάει ο χώρος είναι ενταφιασμένα μέσα σε κουκούλια από κερί!), κουβαλώντας το «κουκούλι» – δρύινο φέρετρο στο οποίο σχεδιάζει να ταριχεύσει μετά τη δολοφονία από τους συμπολίτες του τον παλιό της βιαστή.

Αυτά με τον Ντίρενματ. Και τώρα έρχεται η ενδιαφέρουσα και πάντα πρωτότυπη στις συλλήψεις της και επίσης αρκούντως κυνική για την ανθρώπινη κτηνωδία Λεία Βιτάλη να γράψει και να παραδώσει στο κοινό μια «συνέχεια» του έργου του Ντίρενματ. Το έργο της, «Ο ένατος γάμος της γηραιάς κυρίας». Είναι ο μονόλογος της ανελέητης κυνικής πάμπλουτης εκπροσώπου του καπιταλισμού που φτάνει έως τα άκρα, εκεί όπου δεν έφτασε ούτε ο ελβετός συγγραφέας.

Η Βιτάλη εξαντλεί τη διαδικασία με την οποία ο καπιταλισμός συνεχώς ανανεώνεται. Στο συμβολικό λοιπόν επίπεδο, ακολουθώντας κατά πόδας τον Ντίρενματ, μας φέρνει στη σκηνή τον έσχατο γάμο της Κυρίας. Αφού πλούτισε ξεζουμίζοντας τους ματσωμένους κεφαλαιούχους, αφού αφαίμαξε την ικμάδα των ζωντανών, προχωρεί στην εκμετάλλευση του νεκρού εραστή. Είναι σαν να λέει πως ο καπιταλισμός έχει τη δυνατότητα και το θράσος να αποκομίζει κέρδη, να απομυζά και τον θάνατο, να τοκίζει και να κερδίζει ποντάροντας στο χρηματιστήριο των γεγυμνωμένων οστέων!

Δεν διστάζει να κοιμηθεί με τη σήψη, τη βρώση των σκωλήκων, να αποκομίσει ηδονή και ευχαρίστηση από την απουσία, το κενό, να ξεζουμίσει το μηδέν. Η Βιτάλη έγραψε έναν κυνικό μονόλογο ρισκάροντας και βέβαια ρισκάρει καλώντας το κοινό να δει μια συνέχεια ενός θεατρικού συμβολισμού, μιας εξπρεσιονιστικής καρικατούρας της προτεσταντικής (και ήδη πέραν θρησκείας παγκόσμιας) ηθικής του κέρδους. Ελεγα και αλλού πως ο προτεσταντισμός εξαίρει απ’ όλες τις παραβολές της Καινής Διαθήκης εκείνη όπου ο δούλος, στον οποίο το αφεντικό εμπιστεύτηκε ένα δηνάριο, όταν εκείνος επέστρεψε, του παρέδωσε πενταπλάσια, γιατί τα είχε τοκίσει!

Τώρα έρχεται η Βιτάλη, σε μια εποχή κατά την οποία η έρμη χώρα μας καλείται όχι μόνο να πληρώσει τα έξοδα της κηδείας της αλλά και τα έξοδα του οστεοφυλακίου, να μας πει πως ας μην ελπίζουμε σε τίποτε άλλο από το να γίνουμε το λίπασμα στον αγρό του άγριου καπιταλισμού. Είμαστε ακόμη χρήσιμοι και ως πτώματα και να είμαστε και ευτυχείς που θα κατοικούμε σε μια ωραία νεκρική κλίνη, σ’ ένα φέρετρο με επένδυση την παράδοσή του!

Εναν μοναδικό κίνδυνο έχει το εγχείρημα της Βιτάλη και θα είναι κρίμα αν ισχύσει. Ο θεατής πρέπει να γνωρίζει το έργο του Ντίρενματ, άρα να είναι ένας επαρκής και ενημερωμένος θεατής. Δεν μπορείς π.χ. να διαβάζεις σχόλια για την «Πολιτεία» του Πλάτωνα και να αγνοείς το έργο αυτό.

ΕΙΡΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΑΝΑΤΡΕΠΤΙΚΟ. Οσοι όμως είναι ενήμεροι θα χαρούν το μεστό, ειρωνικό, ανατρεπτικό, κυνικό κείμενο της Βιτάλη και θα διεισδύσουν ανάμεσα από τις γραμμές στην κριτική που ασκείται σε μια εποχή όπου το παρόν είναι μια νεκροφιλική λατρεία αλλά και χλεύη του παρελθόντος. Το έργο της Βιτάλη σκηνογράφησε συμβολικά και έντυσε η Ιουλία Σταυρίδου με το γνωστό της λιτό και ουσιαστικό γούστο.

Η ταιριασμένη στο ειρωνικά πένθιμο ύφος μουσική επιλογή ήταν της Αθηνάς Καψετάκη και οι φωτισμοί υποβλητικοί του Βαγγέλη Μούντριχα.