Αναζήτηση
Η τέχνη µπήκε στη ζωή µου από τότε που γεννήθηκα. Από τη στιγμή που θυμάμαι τον εαυτό μου ήθελα να γίνω γλύπτης. Γι’ αυτό και όταν πήγα στη Σχολή Καλών Τεχνών έδωσα εξετάσεις μόνο στη γλυπτική.
Τότε ήταν πολύ δύσκολα τα πράγµατα. Στο Ηράκλειο όπου ζούσα, όταν κάποιος είχε πάει στην Αθήνα, τον έδειχναν με το δάχτυλο. Κανείς δεν καταλάβαινε τι σημαίνει να θες να γίνεις καλλιτέχνης. Ολοι περίμεναν να κάνεις μια δουλειά για να βγάλεις χρήματα και να επιβιώσεις. Δεν καταλάβαιναν πώς μπορείς να ζήσεις από τη γλυπτική. Συνειδητά είπα ότι θα κάνω αυτή τη δουλειά καλά και σωστά και πρέπει από αυτή να επιζήσω.
Οι καλλιτέχνες πρέπει να φυτρώνουν μόνοι τους, σαν τα αγριολούλουδα. Και τα παιδιά δεν πρέπει να παροτρύνονται να ακολουθήσουν κάτι συγκεκριμένο. Πρέπει να διαλέγουν μόνα τους τον δρόμο τους.
Δεν µπορούσα να ξεχωρίσω κάποιο υλικό ως αγαπημένο όταν ήμουν μικρός. Είχα στη γειτονιά μου λατομεία. Μέσα στις πέτρες έβρισκα τον κούσκουρα, μια πιο μαλακή πέτρα δηλαδή, τον έπαιρνα και τον πελεκούσα. Το πρώτο μου έργο το έφτιαξα πριν πάω σχολείο. Ηταν ένα αβγό. Ηταν τόσο αληθοφανές, που η μητέρα μου το έβαλε στο κοτέτσι για να το βλέπουν οι κότες και να γεννάνε.
Δεν µπορώ να εξηγήσω για ποιον λόγο επέλεξα τη γλυπτική. Από την αρχή με ενδιέφερε, χωρίς να ξέρω καν ότι λέγεται γλυπτική. Με ενδιέφερε να καταπιάνομαι με υλικά που έχουν όγκο, να φτιάξω κάτι που μπορεί να το πιάσει κάποιος με το χέρι του.
Η τέχνη δεν είναι δεξιοτεχνία. Δεν είναι ύλη. Είναι ενέργεια η οποία όχι μόνο διαμορφώνει πνευματικά και αισθητικά τα πράγματα, αλλά συμμετέχει στην εξέλιξη του πρακτικού μέρους της ζωής. Είναι κίνηση, ροή και πράξη μαζί. Είναι συμπυκνωμένη σκέψη. Θα την παρομοίαζα με μηχανή εσωτερικής καύσης.
Ο καλλιτέχνης µετασχηµατίζει, συμπυκνώνει την πείρα, τη γνώση, τη μετατρέπει σε έργο τέχνης και τη μεταβιβάζει αποκαλύπτοντάς την. Η τέχνη δεν έχει ανάγκη αποδείξεων. Είναι ελεύθερη, απόλυτα ελεύθερη. Διαθέτει τόση ελευθερία που πολλές φορές δεν την αντέχει. Είναι αβάσταχτη, αγγίζει τα ακραία όρια της αυθαιρεσίας, του θράσους, θα έλεγα. Ο καλλιτέχνης δημιουργεί μόνο όταν είναι απόλυτα ελεύθερος. Απαιτείται όμως πείρα, γνώση, αυτοπειθαρχία κι ευαίσθητη υπευθυνότητα.
Η έµπνευση πηγάζει από το μυαλό, από τη γνώση. Ολα είναι θέμα διεργασιών του μυαλού.
Καλό έργο είναι αυτό που… Εδώ μπαίνει ένα μεγάλο ερωτηματικό. Τα πάντα είναι σχετικά. Για κάθε άνθρωπο και για κάθε έργο υπάρχει διαφορετική ανταπόκριση. Θυμάμαι όταν έκανα τα έργα με την τεχνική του τόρνου, είχα πάει στο Μοναστηράκι, όπου υπήρχαν τέτοια εργαστήρια, για να πείσω κάποιον να φτιάξουμε ένα έργο. Κατά τη διάρκεια της κατασκευής υπήρχαν άνθρωποι της γειτονιάς που σταματούσαν και ρωτούσαν «τι είναι αυτό;». Ο τεχνίτης αναρωτιόταν πώς και αποφάσισαν να μπουν στο εργαστήριό του άνθρωποι που σύχναζαν στην περιοχή κι όμως δεν είχαν περάσει ποτέ το κατώφλι. Τους σταματούσε το έργο. Εκείνο τους ωθούσε να μπουν μέσα.
Το φυσικό περιβάλλον της γλυπτικής είναι ο μεγάλος χώρος, είτε είναι εσωτερικός είτε εξωτερικός. Προτιμώ τον δημόσιο χώρο. Εχω πει πολλές φορές πως ένα σύγχρονο γλυπτό τοποθετημένο στον ελεύθερο και σωστά διαμορφωμένο χώρο είναι το οικονομικότερο πολιτιστικό μέσο. Εκπέμπει μηνύματα, λειτουργεί συνεχώς και είναι προσβάσιμο σε όλους, χωρίς ωράριο και εισιτήριο, φτάνει μόνο να υπάρχει. Ειδικά σε μια χώρα σαν την Ελλάδα, όπου γεννήθηκε και άνθησε η γλυπτική, σε μια χώρα με το ανάλογο φως, το κατάλληλο περιβάλλον και την ανάλογη ιστορία, η γλυπτική πρέπει να παίζει τον ρόλο της. Ενα γλυπτό στον χώρο, πολλά γλυπτά στον χώρο, είναι στην ουσία ένα μουσείο. Το πιο φτηνό και λειτουργικό μουσείο όσον αφορά τη γλυπτική και τη σχέση της με τον άνθρωπο.
Εχουν βανδαλιστεί έργα µου, αλλά δεν μπορεί να μη βάζουμε γλυπτά στον χώρο επειδή υπάρχει αυτή η κακή ροπή. Ούτε πρέπει να βάζουμε δίπλα ένα τανκ να τα φυλάει.
Νοµίζω ότι στην Ελλάδα υπάρχει ενδιαφέρον για την τέχνη κι ειδικά για τη γλυπτική. Βεβαίως δεν μπορεί να λειτουργεί το έργο 100% για όλους. Εξαρτάται από τις εμπειρίες και τις γνώσεις του θεατή για το πώς θα ανταποκριθεί. Το έργο όμως πρέπει να υπάρχει και μετά να αρχίσουμε να μετράμε τα ποσοστά της λειτουργίας του.
Πολιτικές προεκτάσεις με τη στενότερη έννοια δεν έχει το έργο μου. Με την ευρύτερη, ναι. Με μια σειρά γλυπτών μου με τον τίτλο «Αγνωστοι Μάρτυρες και Θύματα» ήθελα να τιμήσω τους άγνωστους και σεμνούς ανθρώπους που με τα έργα τους, τη στάση τους απέναντι στη ζωή, τις ποικίλες προσπάθειες και θυσίες τους συνέβαλαν στην πρόοδο και την εξέλιξη του ανθρώπου, στον πολιτικό, κοινωνικό, επιστημονικό και καλλιτεχνικό τομέα.
Το ρήµα «ζηλεύω» έχει πολλές πλευρές και πολλές έννοιες. Και καλές και κακές. Ζηλεύω με την έννοια της άμιλλας είναι δεκτό. Αγαπώ κι εκτιμώ πολλά έργα αρχαίων πολιτισμών και ιδιαίτερα του αρχαίου ελληνικού, όπως και πολλά των νεότερων χρόνων. Αυτό που κάνω εγώ όμως έχει σχέση μόνο με μένα, τον εαυτό μου προσπαθώ να ξεπεράσω.
Με τον φόβο γεννήθηκα, αφού έζησα πόλεμο, Κατοχή… Είμαστε φίλοι. Πορευόμαστε πάντα μαζί. Τόσο μαζί, που τον ξεχνώ. Τον παρακάμπτω και πράττω κατά το δοκούν. Σαν να μην υπάρχει.
Δεν έχω µετανιώσει για κάτι συγκεκριμένο, γιατί όπως ζυγίζω τα πράγματα, βλέποντας προς τα πίσω, δεν μπορούσαν να γίνουν έτσι κι αλλιώς διαφορετικά. Πόλεμοι, κατοχές, αναταραχές διάφορες… Μόνο ερωτηματικά έχω για μερικά πράγματα που μου συνέβησαν αργότερα. Στο Παρίσι, στην Μποζάρ, όπου είχα βρεθεί το 1961 με υποτροφία του Κρατικού Ιδρύματος Υποτροφιών, δάσκαλός μου ήταν ο γνωστός μεγάλος γλύπτης Ζάντκιν, ο οποίος εκτίμησε τη δουλειά μου, μου πρότεινε να γίνω «Παριζιάνος» και θα με βοηθούσε να γίνω γνωστός από το Παρίσι έως τη Νέα Υόρκη. Αυτό το εννοούσε διότι φάνηκε από τις πρώτες κινήσεις που έκανε για μένα. Στη συνέχεια, ο καθηγητής που αντικατέστησε τον Ζάντκιν, ο Κουτουριέ, μου πρότεινε το Πρι ντε Ρομ, τη μεγάλη υποτροφία των Γάλλων. Πάλι δεν δέχτηκα. Η απόφαση να γυρίσω στην Ελλάδα ήταν συνειδητή και οριστική. Πίστευα πως στην Ελλάδα, παρά τις δυσκολίες, θα μπορούσα να δουλέψω και να αποδώσω καλύτερα. Ετσι έγινε και είμαι ευχαριστημένος.
Αν δεν είχα γίνει γλύπτης θα ασχολούμουν με τα ανώτερα μαθηματικά, με την έρευνα δηλαδή. Τα μαθηματικά είναι αποκλειστικά ανθρώπινη δημιουργία, δημιούργημα του ανθρώπινου εγκεφάλου. Η πλήρης αφηρημένη σκέψη. Μόνος αυτός ο άνθρωπος κατέχει τα μαθηματικά. Ουδείς άλλος.
Οι ιστορικοί τέχνης του μέλλοντος θα ήθελα να γράψουν δίπλα στο όνομά μου: Να κι ένας άνθρωπος που προσπάθησε να μπει δυο φορές στο ίδιο ποτάμι.
