H Ιστορία λέει την αλήθεια; «Δεν τίθεται θέμα αλήθειας, αλλά αντικειμενικότητας και επιλογής των γεγονότων. Το πιο σημαντικό στην Ιστορία δεν είναι το τι έγινε, αλλά το τι σημαίνει αυτό που έγινε για μας και για εκείνους που το αφηγούνται» λέει στο «Νσυν» ο Αγγελος Χανιώτης. Ο πρώτος έλληνας καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Iνστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον, πρώην αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, που πρωτοστάτησε ώστε να επιστραφεί ένα θραύσμα των Γλυπτών του Παρθενώνα από το αρχαιότερο γερμανικό εκπαιδευτικό ίδρυμα στη χώρα μας και ο ερευνητής που τόλμησε σε ένα καινοτόμο για τα επιστημονικά δεδομένα πρόγραμμα να μελετήσει την ιστορία των ανθρώπινων συναισθημάτων –εξού και είναι ένας εκ των τριών επιμελητών (μαζί με τους Νίκο Καλτσά και Γιάννη Μυλωνόπουλο) της έκθεσης που πραγματοποιείται αυτή την περίοδο στο Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο της Νέας Υόρκης «Ενας κόσμος συναισθημάτων, Αρχαία Ελλάδα 700 – 200 π.Χ.» –με επιτυχημένη σταδιοδρομία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και από τα νεότερα σε ηλικία αντεπιστέλλοντα μέλη της Ακαδημίας Αθηνών, σε μια στάση του στην Αθήνα μας μίλησε για την Ιστορία, τη σχέση του Νεοέλληνα μαζί της και την πολιτική.
«Το τι είναι Ιστορία εξαρτάται από την απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στην περίοδο που εξετάζουμε και τη δική μας εποχή. Ενας ιστορικός της σύγχρονης εποχής νομίζει ότι έχει πρόσβαση σε πάρα πολλά δεδομένα, αλλά ουσιαστικά αυτό αποτελεί ψευδαίσθηση διότι πολύ μεγάλος αριθμός ντοκουμέντων θα αποκαλυφθεί ύστερα από 30 χρόνια ή και ποτέ. Ενας ιστορικός της αρχαιότητας το πολύ να έχει μπροστά του το 10% ενός τεράστιου παζλ, δεν ξέρει ποια εικόνα θα αποκαταστήσει με αυτά τα κομμάτια και τα παραλλάσσει δημιουργώντας κάθε φορά μια διαφορετική εικόνα. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει το γεγονός, π.χ. η Μάχη του Μαραθώνα» συνεχίζει.

Εχουμε τη σωστή εικόνα για το παρελθόν;

Συχνά δεν έχουμε ακριβή εικόνα λόγω των πηγών ενημέρωσης. Τις περισσότερες πληροφορίες ο κόσμος τις παίρνει μέσα από τον εορτασμό εθνικών επετείων. Κι ως εορτασμός προβάλλει το εξιδανικευμένο. Μια άλλη πηγή είναι το σχολικό βιβλίο. Οι πληροφορίες από ένα σύγγραμμα όμως δεν είναι απαραίτητα πλήρεις. Ρόλο παίζει και η σημασία που έχει το παρελθόν για μια κοινωνία. Και για την ελληνική κοινωνία έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία από ό,τι για άλλες. Για πολλές δεκαετίες αυτό που προβάλλουμε προς τον εαυτό μας και προς τα έξω είναι το παρελθόν μας. Και δεν συγκρίνεται με τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν επί παραδείγματι οι Γάλλοι το παρελθόν τους, διότι δεν περιορίζονται στον Αστερίξ και τη Γαλλική Επανάσταση. Ο Ελληνισμός κατόρθωσε να πετύχει την ελευθερία του χάρη στις αφηρημένες μνήμες ενός μεγάλου αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, ορθώθηκε στα πόδια του χάρη σε αυτό και έκτοτε προβάλλει ως επιχείρημα αυτό το παρελθόν. Οσο πιο μικρό πληθυσμικά είναι ένα έθνος και όσο περισσότερο αισθάνεται ότι απειλείται από το περιβάλλον του τόσο περισσότερο προβάλλει το παρελθόν.

Υπάρχει κάποιο μοντέλο βάσει του οποίου κινείται η Ιστορία; Είναι ευθύγραμμη, κυκλική;

Η έννοια των κύκλων στην Ιστορία είναι μια ιδέα που γνωρίζει ο Ησίοδος και συνδέεται ακόμη και με αστρονομικούς κύκλους ή με τον κύκλο του έτους. Υπάρχουν επίσης θεωρητικές σχολές που βλέπουν ένα τέλος στην Ιστορία. Για μένα δεν υπάρχει κυκλική κίνηση, αν και μερικές φορές έχουμε την εντύπωση ότι η Ιστορία επαναλαμβάνεται. Εχουμε αναλογίες αλλά ποτέ επανάληψη. Η Ιστορία της ανθρωπότητας προχωρά εντελώς ευθύγραμμα και χωρίς κανέναν απώτατο σκοπό. Η ιστοριογραφία πιστεύω ότι είναι πιο κοντά στην τέχνη από ό,τι στην επιστήμη διότι ασχολείται με το μοναδικό, ενώ η επιστήμη με το επαναλαμβανόμενο. Οταν ο επιστήμονας χρησιμοποιεί τα ίδια συστατικά σε ένα πείραμα, πρέπει να έχει πάντα το ίδιο αποτέλεσμα. Αν δεν το έχει, κάτι δεν έγινε σωστά. Ο ιστορικός όμως ασχολείται με το μοναδικό και ανεπανάληπτο κι αυτό δεν μπορείς να το προσεγγίσεις με τα εργαλεία του επιστήμονα. Γι’ αυτό και πιστεύω ότι η δημιουργική φαντασία αποτελεί προσόν για τον ιστορικό.

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια τάση αποδόμησης των ιστορικών προσώπων. Είναι αποτέλεσμα νέων ερευνών και στοιχείων ή μήπως μόδα;

Ως ένα βαθμό αποτελεί φυσιολογική αντίδραση στην εξιδανίκευση της Ιστορίας. Είναι θετικό να επέλθει μια ισορροπία ώστε η Ιστορία να γίνει αληθέστερη, για να χρησιμοποιήσω μια λέξη του Θουκυδίδη, δηλαδή ακριβέστερη, πιο αξιόπιστη, πιο κοντά στην πραγματικότητα. Είναι σημαντικό να παρατηρούμε τις ιστορικές προσωπικότητες ως ανθρώπους με αδυναμίες και συναισθήματα και όχι ως αγάλματα σε ένα μουσείο.

Υπάρχει κι ένας δεύτερος λόγος, όμως, ο οποίος έχει να κάνει με τον τρόπο που λειτουργούν πανεπιστήμια και ερευνητικά προγράμματα στο πλαίσιο ενός εντελώς ανταγωνιστικού συστήματος, πιέζοντας τους ερευνητές να παρουσιάσουν κάτι που να μοιάζει πρωτότυπο και επαναστατικό. Δεν υπάρχει τίποτα το απόλυτα καινοφανές στις ιστορικές σπουδές. Μπορείς να διορθώσεις λάθη, να παρουσιάσεις νέες πτυχές, μια εικόνα πιο πολύχρωμη και ισορροπημένη, αλλά όχι να πεις κάτι επαναστατικό.

Η προβληματική σχέση μας με την Ιστορία εκτιμάτε και ως πανεπιστημιακός δάσκαλος ότι οφείλεται κυρίως στον τρόπο που διδάσκεται στο ελληνικό σχολείο;

Υπάρχει πολύ μεγάλο πρόβλημα στη Μέση Εκπαίδευση. Συρρικνώνεται ο χρόνος για τα μαθήματα του κορμού καθώς έχουν εισαχθεί, για λόγους που κάποτε σχετίζονται με συντεχνιακά ζητήματα, πολλά δευτερεύοντα μαθήματα με αποτέλεσμα ο καθηγητής να μην μπορεί να αναπτύξει όσα επιγραμματικά γράφονται στα σχολικά βιβλία και ο μαθητής να παπαγαλίζει. Ανάλογα προβλήματα υπάρχουν και στο πανεπιστήμιο. Εχει συρρικνωθεί από άποψη προσωπικού διατηρώντας προγράμματα διδασκαλίας που δεν ανταποκρίνονται σε καμία πραγματικότητα. Ο κόσμος ωστόσο διψά για να μάθει. Απόδειξη, ντοκιμαντέρ στην τηλεόραση που αποτελούν ανάσες σε ένα τρισάθλιο τηλεοπτικό τοπίο, η προσέλευση στις παρουσιάσεις βιβλίων και η επιτυχία των διαδικτυακών μαθημάτων των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης. Μια δυσκολία που προκύπτει ωστόσο όταν πρόκειται να παρουσιαστεί κάτι με όλες του τις πολυπλοκότητες είναι ο εθισμός μας στο περιορισμένο, το επιγραμματικό. Επιτείνεται μάλιστα από τον τρόπο που επικοινωνούμε και ο οποίος διαρκώς αλλάζει, λόγω twitter και smartphones, έχοντας επιπτώσεις στη λειτουργία του εγκεφάλου. Μέσα σε 140 χαρακτήρες προσπαθούμε να πούμε πολύπλοκα πράγματα και αυτό δεν γίνεται. Αλλάζουν η ορθογραφία, το λεξιλόγιο, ακόμη και τρόπος σκέψης όταν καλείσαι να χωρέσεις ένα πολύπλοκο νόημα σε ένα SMS.

Οι αλλαγές αυτές όμως δεν επηρεάζουν μόνο τη σχέση μας με την Ιστορία…

Σαφώς, αφορούν και την πολιτική. Εχει εθιστεί ο εγκέφαλός μας στο να βλέπει άσπρο ή μαύρο και όχι την υπόλοιπη παλέτα. Μας γίνεται πλύση εγκεφάλου. Δείτε για παράδειγμα το θέμα της Μακεδονίας. Οι αρχαίοι Μακεδόνες ήταν φυσικά Ελληνες, μιλούσαν ελληνικά, λάτρευαν έλληνες θεούς, οι πόλεις τους είχαν ελληνικά ονόματα. Ποτέ όμως δεν κατοικούσαν στη Μακεδονία αποκλειστικά Ελληνες ούτε σήμερα. Κι αυτό είναι κομμάτι της ελληνικής Ιστορίας. Η εμμονή στο να μη δεχόμαστε να χρησιμοποιεί κανείς άλλος το όνομα «Μακεδονία» θα έχει τελικά ως αποτέλεσμα να αναγνωριστεί η χώρα με το φοβερό όνομα ΠΓΔΜ από όλο τον κόσμο ως «Μακεδονία». Και θα οδηγηθούμε ίσως σε ένα από τα μεγαλύτερα ιστορικά λάθη, να αναγνωριστεί ως «Βόρεια Μακεδονία». Θα ήταν σωστότερο να ονομαστεί «Νέα» ώστε να υπάρχει σαφής διάκριση από την αρχαία, όπως όταν λέει κάποιος Νέο Μεξικό στις ΗΠΑ δεν περιμένει να βρει εκεί Μεξικανούς.

Γελοίο το σύνθημα «πρώτη φορά Αριστερά»

Αντέχει ένας ιστορικός στον πειρασμό να μην κρίνει την τρέχουσα ιστορική πραγματικότητα;

Είναι από τους πειρασμούς που δεν υπάρχει περίπτωση να αντισταθώ. Ενας ιστορικός που δεν αντιμετωπίζει κριτικά την εποχή του είναι εκ γενετής ηλίθιος. Η Ιστορία οξύνει τη σκέψη μας. Αυτό είναι το μεγαλύτερο κέρδος της. Δεν θα προβλέψει αν θα γίνει πόλεμος με τη Βόρεια Κορέα ή τι θα συμβεί με τους πρόσφυγες στην Ευρώπη. Θα γονιμοποιήσει όμως σε τέτοιο βαθμό την κριτική μας σκέψη, ώστε όταν βλέπουμε ένα φαινόμενο να μην το βλέπουμε επιφανειακά, αλλά να διαβάζουμε ανάμεσα στις γραμμές, να προσπαθούμε να καταλάβουμε τις αιτίες, να διακρίνουμε την αλήθεια και το ψέμα, τη βάσιμη προσδοκία και τη φρούδα ελπίδα.

Και πώς αντιστέκεται στον πειρασμό της πολιτικής;

Στήριξα Το Ποτάμι στις τελευταίες εκλογές, αλλά δεν θα έμπαινα ποτέ υποψήφιος και δεν θα ήθελα κυβερνητική θέση. Είμαι 57 ετών και πιστεύω ότι μπορούν να ασχοληθούν νεότεροι άνθρωποι από μένα με τα κοινά. Οταν λες ότι θα αναμειχθείς με την πολιτική, σκέφτονται αμέσως «αυτός κάτι θέλει». Είναι κι οι μικροκακίες και ο φθόνος των Νεοελλήνων του τύπου «τώρα θα μας διδάξει αυτός τι θα κάνουμε…». Προτιμώ να λέω τη γνώμη μου. Να είμαι συνειδητός και ενεργός πολίτης. Πολιτική δεν είναι μόνο η υποψηφιότητα και η ανάληψη αξιωμάτων. Είναι κάθε παρέμβαση ακόμη και μέσα από ένα άρθρο. Αρκεί να μη μασάμε τις κουβέντες μας εκεί που έχουμε φτάσει και να προειδοποιούμε για όσα έρχονται.

Τι πιστεύετε ότι θα γράψει η Ιστορία δίπλα στη φράση «πρώτη φορά Αριστερά»;

Ελπίζω να μη γράψει «τελευταία φορά Αριστερά», καθώς έχω σε όλη μου τη ζωή υποστηρίξει με την ψήφο μου αριστερά κόμματα. Πρόκειται για ένα σύνθημα του οποίου η γελοιότητα αποδείχθηκε από τη στιγμή που ο ΣΥΡΙΖΑ επέλεξε ως συμμέτοχο στον κυβερνητικό συνασπισμό ένα κόμμα ακραίο, δεξιό, εθνικιστικό κι αλλοπρόσαλλο. Νομίζω ότι αν βάλει κάποιος αυτά τα δύο δίπλα δίπλα δεν χρειάζονται άλλα σχόλια.