Μια συνωμοσία μεταξύ θεατών και ηθοποιών

«Cheek by Jowl» σημαίνει κάτι σαν «δίπλα δίπλα». Είναι μια φράση που ακούγεται και στο σαιξπηρικό «Ονειρο θερινής νυκτός», σε μια σκηνή μεταξύ δύο φίλων. Από εκεί την πήρε κι η ομώνυμη θεατρική ομάδα όταν ιδρύθηκε το 1981 από τον σκηνοθέτη Ντέκλαν Ντόνελαν και τον σκηνογράφο Νικ Ορμεροντ. Εχοντας γνωριστεί στη νομική σχολή του Κέμπριτζ, οι δυο τους θα γίνονταν κάτι παραπάνω από φίλοι. Δεν ήταν ωστόσο αυτός ο μόνος λόγος για να επιλέξουν το συγκεκριμένο όνομα. Πιο πολύ ίσως είχε να κάνει με το σκηνοθετικό όραμα του Ντόνελαν, που χωρίς να έχει σπουδές θεατρικές ή υποκριτικής, το συμπύκνωνε σε κάτι που δεν είχε να κάνει με την περιλάλητη «ερμηνεία» των κειμένων: «Πάντα ένιωθα», έλεγε κάποτε, «ότι η σκηνή είναι αυτό που συμβαίνει στον κενό χώρο μεταξύ των ηθοποιών».

ΤΟ ΕΡΓΟ. Το «Χειμωνιάτικο παραμύθι» του Σαίξπηρ, μια ιστορία για έναν βασιλιά τόσο παρανοϊκό που οδηγεί την οικογένειά του στην καταστροφή, θέτει, καθώς λέγεται, αρκετές προκλήσεις σ’ έναν σκηνοθέτη: το ανακάτεμα ονείρου και πραγματικότητας, τη δυσεξήγητη παράκρουση του πρωταγωνιστή, το ζωντάνεμα εκείνου του αγάλματος με τη μορφή της γυναίκας του, αλλά και την καταδίωξη ενός χαρακτήρα από μια αρκούδα. Ενώ επίσης γράφτηκε την ίδια περίπου περίοδο με την «Καταιγίδα», ανατρέπει αρκετούς κανόνες της ως προς την ενότητα χρόνου, τόπου και δράσης: πρόκειται για ένα ταξίδι που διαρκεί 16 χρόνια, με τους ήρωες να μεταφέρονται ανά την Ευρώπη, από την Αυλή στην εξοχή ή από την τραγωδία στην κωμωδία. Στο μεταξύ, ο βασιλιάς της Σικελίας Λεόντιος, έπειτα από μια κρίση ζήλειας στα όρια του παροξυσμού, σκοτώνει τη γυναίκα του Ερμιόνη, διώχνει την κόρη του Περντίτα και μόνο ύστερα από χρόνια και αρκετές ανθρώπινες ή μαγικές παρεμβάσεις η οικογένεια ενώνεται ξανά.

Είναι η τελευταία παραγωγή της ομάδας Cheek by Jowl. Μέχρι στιγμής έχει παιχτεί στο Barbican του Λονδίνου, σε θέατρα της Γαλλίας, της Ισπανίας, των ΗΠΑ και αλλού. Η επιλογή ενός κλασικού αγγλικού έργου ήταν μάλλον τυπική του Ντόνελαν: έχει δηλώσει ότι ποτέ δεν θα ξεχάσει τις μέρες του 1980 που σκηνοθετούσε το «Κρίμα που είναι πόρνη» του Τζον Φορντ, βρίσκοντας έτσι την κλίση του. Στην πρώτη του σεζόν στο Λονδίνο, ο θίασός του τιμήθηκε με το βραβείο «Λόρενς Ολίβιε» ως ο πιο υποσχόμενος της χρονιάς. Το 1986, ο Λεβ Ντοντίν τον κάλεσε στο θέατρο Maly της Αγίας Πετρούπολης για να ανεβάσει την τότε εκδοχή του «Παραμυθιού», όπως θα έκανε 10 χρόνια αργότερα κι ο Πίτερ Μπρουκ που έφερε το «Οπως σας αρέσει», παιγμένο μόνο από άντρες, στο Bouffes du Nord στο Παρίσι.

Ως βασικός συνεργάτης του Εθνικού Θεάτρου της Αγγλίας ο Ντόνελαν ανέβασε έργα όπως τα «Fuente Ovejuna», «Sweeny Todd», «Πέερ Γκιντ» ή «Angels in America». Παράλληλα έστησε αδελφούς θιάσους σε Παρίσι και Μόσχα –πλέον, στην έδρα τους οι Cheek by Jowl ανεβάζουν παραγωγές και στις τρεις γλώσσες. Ο επικεφαλής τους σκηνοθέτησε επίσης όπερα («Φάλσταφ» με τον Κλάουντιο Αμπαντο), κινηματογράφο («Bel-Ami» με Ούμα Θέρμαν και Κρίστιν Σκοτ Τόμας), ενώ το 2000 κυκλοφόρησε το πολυμεταφρασμένο «Ο ηθοποιός κι ο στόχος». Το 2016 του απονεμήθηκε ο Χρυσός Λέοντας της Βενετίας για το σύνολο του έργου του, «για την ικανότητα να ζωντανεύει κλασικά έργα ενώπιον ενός σύγχρονου κοινού χωρίς να χάνει την ικανότητα να τα “διαβάζει”», αλλά και «για την τοποθέτηση των ηθοποιών στο επίκεντρο του έργου του».

ΤΙ ΕΓΡΑΨΑΝ ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΟΙ. Οι κριτικές για το «Χειμωνιάτικο παραμύθι» που θα δούμε στο Μέγαρο από 5 ως 7 Μαΐου ποικίλλουν. Γράφτηκε ότι πέρα από την έμφυτη εντροπία του έργου, ο τρόπος που η παράσταση αντιμετωπίζει τους χαρακτήρες (λ.χ. τα σύγχρονα κοστούμια και σκηνικά του Ορμεροντ ή οι αναφορές στην τηλεοπτική αισθητική) μοιάζει να κάνει πιο δύσκολη την επίτευξη της αρμονίας. Γράφτηκε όμως κι ότι τούτος ο Λεόντιος, τον οποίο υποδύεται ο Ορλάντο Τζέιμς, βασανίζεται τόσο από την παράνοιά του, που κάνει το άλλο μεγάλο σαιξπηρικό ζηλιάρη, τον Οθέλλο, να μοιάζει ατάραχος. Οτι συνολικά η παράσταση αντανακλά τους παρανοϊκούς ηγέτες σύγχρονων κοινωνιών.

Εχει ειπωθεί επίσης ότι η δουλειά του Ντόνελαν διαθέτει σταθερά κάτι από τη μυστηριακότητα του θεάτρου του Γκροτόφσκι, με τη συνωμοσία θεατή και ηθοποιού να πυροδοτεί μια συνθήκη αμοιβαιότητας και επικοινωνίας με χαρακτηριστικά σχεδόν «θεϊκά»: «Οταν συγκεντρωνόμαστε σε έναν χώρο, σε ένα θέατρο, προσέχοντας κάτι που συμβαίνει και ξεχνώντας τον εαυτό μας», έλεγε ο Ντόνελαν παλιότερα, «πρόκειται για κάτι που δύσκολα μπορούμε να περιγράψουμε, αν και όλοι το βιώνουμε. Στην πραγματικότητα παρακολουθούμε συνηθισμένους ανθρώπους σε ασυνήθιστες καταστάσεις, όπου το διακύβευμα είναι υψηλό».

ΟΙ ΗΘΟΠΟΙΟΙ. Και οι ερμηνείες; Εκτός από τον Ορλάντο Τζέιμς, οι κριτικές επαινούν τη Νάταλι Ράντμαλ-Κουίρκ ως Ερμιόνη, την Παυλίνα της Τζόι Ρίτσαρντσον, τον Τομ Κόουτ ως Μαμίλιο, τον Πολύξενο του Εντουαρντ Σάιερ και άλλους. Δεν γνωρίζουμε βέβαια τι οδηγίες πήραν. Ξέρουμε όμως ότι αντίθετα με την έμφαση στην περιλάλητη «ερμηνεία» των κειμένων, ο Ντόνελαν δίνει έμφαση στους ηθοποιούς. Το ερμηνευτικό στυλ που αποζητά δεν εντάσσεται απαραίτητα σε κάποια σχολή. «Δυστυχώς ο Στανισλάφσκι υιοθετήθηκε από τους Σοβιετικούς και από αυτό τo αστόχαστο, κυριολεκτικό στυλ, με τη φωτιά να είναι φωτιά, τα αβγά να είναι αβγά κ.λπ» εξηγούσε σε συνέντευξή του. «Επειτα το πράγμα χειροτέρεψε από τους Αμερικανούς και τη “Μέθοδό” τους, που αποσπά την ιδέα της ηθοποιίας από την ιδέα της συνεύρεσης. Τη μετατρέπει σε ένα ιδιωτικό μυστικό που δεν πρέπει να αποκαλυφθεί. Αυτή είναι η καπιταλιστική οπτική».