Εγραψε ο Ηρόδοτος: «Εμήκυνα δε περί Σαμίων μάλλον, ότι σφι τρία εστί μέγιστα απάντων Ελλήνων εξεργασμένα, όρεός τε υψηλού ές πεντήκοντα καί εκατόν οργυιάς, τούτου όρυγμα κάτωθεν αρξάμενον, αμφίστομον». Δηλαδή, «τα παρατράβηξα τα σχετικά με τους Σαμίους για τον λόγο ότι οι Σάμιοι έχουν κατασκευάσει τα τρία μεγαλύτερα έργα που υπάρχουν στην Ελλάδα. Το πρώτο από τα τρία είναι ένα όρυγμα με δύο στόμια, που αρχίζει κάτω από το βουνό, ψηλό ώς εκατόν πενήντα οργιές».

Στα νεότερα χρόνια, πάνω από τη δεξαμενή όπου συγκεντρωνόταν το νερό της πηγής, χτίστηκε το εκκλησάκι του Αϊ-Γιάννη. Τότε η μεταφορά του νερού από τη δεξαμενή μέχρι τους πρόποδες του βουνού γινόταν με υπόγειο πήλινο αγωγό μήκους 890 μέτρων. Θα έπρεπε όμως να σκάψουν στα σπλάχνα του βουνού, δίνοντας μάλιστα σωστή κλίση, ώστε να έχει απρόσκοπτη ροή το νερό προς τη νότια πλευρά όπου βρισκόταν η αρχαία πόλη της Σάμου (το σημερινό Πυθαγόρειο). Ο μηχανικός του έργου Ευπαλίνος πέτυχε με τους υπολογισμούς του και με απλά όργανα μέτρησης (σταδίες επάνω από την κορυφογραμμή και οριζόντιες οριοθετήσεις στην περιφέρεια του βουνού) τον σχεδιασμό και την υλοποίηση του έργου.

Με αµφίστοµη λάξευση

Η σήραγγα, η οποία αποτελεί το κεντρικό τμήμα του υδραγωγείου, έχει μήκος 1.036 μ. και εσωτερικές διαστάσεις 1,80×1,80 και διατρέχεται σε όλο το μήκος της από μια τάφρο. Στην τάφρο, της οποίας το βάθος κυμαινόταν από 4 έως 8,90 μ. από βόρεια προς νότια, ώστε να εξασφαλίζεται η φυσική ροή του νερού, βρίσκεται ο πήλινος αγωγός ο οποίος μετέφερε 400 κ.μ. νερού την ημέρα! Η σήραγγα βρίσκεται σε βάθος 180 μέτρων από την κορυφή του βουνού και εύκολα γίνεται κατανοητό το μέγεθος του όγκου των πετρωμάτων και του χώματος που έπρεπε να διαχειριστούν με τα πενιχρά μέσα της εποχής. Επίσης η έλλειψη φωτισμού αντιμετωπιζόταν με λυχνάρια λαδιού, που δυσκόλευαν τον εξαερισμό, ενώ με την ολοκλήρωση της σήραγγας έπρεπε να χτιστούν τα τοιχώματα κάποιων τμημάτων της, ώστε να αποφευχθεί πιθανή κατολίσθηση. Ομως το εντυπωσιακότερο της διάνοιξης της σήραγγας είναι ότι η λάξευση του σκληρού ασβεστόλιθου έγινε ταυτόχρονα και από τις δύο πλαγιές, βόρεια και νότια του βουνού, και τα δύο συνεργεία συναντήθηκαν με ελάχιστη απόκλιση στην ευθεία, στα μισά περίπου της σήραγγας. Υπολογίζεται ότι χρειάστηκαν 8-10 χρόνια για να ολοκληρωθεί το έργο και το υδραγωγείο χρησιμοποιήθηκε για τουλάχιστον 1.100 χρόνια.

Στο φως της ανασκαφής

Το έργο εγκαταλείφθηκε όταν εξαιτίας της συσσώρευσης αλάτων έφραξαν εντελώς οι πήλινοι σωλήνες και δεν κυλούσε πια το νερό. Το όρυγμα όμως χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο των ντόπιων κατά τις αραβικές και περσικές επιδρομές το 627 και το 666 μ.Χ. ώστε να απομακρυνθούν από τις παραλίες που ήταν ευάλωτες σε επιθέσεις. Από εκείνη την εποχή έχουν βρεθεί, κατά την ανασκαφή του μνημείου, αμφορείς, λυχνάρια αλλά και νομίσματα.

Η ανασκαφή του μνημείου είχε γίνει παλαιότερα από έλληνες και ξένους ερευνητές, αλλά ήρθε στο φως κατά τα έτη 1971-1973, μετά τις εκτεταμένες έρευνες του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου. Από τότε, για λόγους ασφαλείας, επισκέψιμα ήταν από τη νότια πλευρά μόλις τα 130 μ. περίπου, ενώ πρόσφατα και ύστερα από 3 χρόνια εργασιών αποκατάστασης επετράπη η επίσκεψη σε όλο το μήκος του Ευπαλίνειου Ορύγματος.

Μπορεί να χρειαστεί να πατήσετε λίγες λάσπες, να χτυπήσετε το κράνος σας (υποχρεωτικό) σε κάποια σημεία, αλλά θα δείτε το όρυγμα που έσκαψαν κυριολεκτικά με τα χέρια τους οι τότε εργάτες. Θα δείτε την ακριβή θέση της τάφρου με τον αγωγό, θα θαυμάσετε τις αρχαϊκές και ρωμαϊκές επενδύσεις και το μόνο που χρειάζεται να κάνετε είναι ησυχία. «Αφουγκραστείτε το μνημείο και ακούστε τι έχει να σας πει για τους αρχαίους αλλά και σύγχρονους μηχανικούς. Η γνωριμία με το Ευπαλίνειο είναι εμπειρία ζωής» τόνισε η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λυδία Κονιόρδου, η οποία παρευρέθηκε στην πρόσφατη παράδοση του έργου στο κοινό.

Info

Σχεδιαστής και μηχανικός του Ορύγματος ήταν ο Ευπαλίνος γιος του Ναυστρόφου από τα Μέγαρα, ο οποίος προέβλεπε το έργο, να μην είναι εύκολα ανιχνεύσιμο από επιδρομείς ώστε η πόλη να υδρεύεται με ασφάλεια σε περίπτωση πολιορκίας. Σύμφωνα με πηγές το Υδραγωγείο κατασκευάστηκε με εντολή του τυράννου Πολυκράτη.

Η σπουδαιότητα του μνημείου αναγνωρίζεται σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο καθώς το Ευπαλίνειο Υδραγωγείο έχει χαρακτηριστεί ως Παγκόσμιο Σηραγγολογικό Τοπόσημο, περιλαμβάνεται στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO).

1.036 μέτρα μήκος έχει η σήραγγα, η οποία αποτελούσε το κεντρικό τμήμα του υδραγωγείου

8-10 χρόνια χρειάστηκαν προκειμένου να ολοκληρωθεί το έργο

400κ.μ. νερού την ημέρα μετέφερε ο πήλινος αγωγός στις κρήνες της αρχαίας πόληςτης Σάμου (το σημερινό Πυθαγόρειο)