Βυθός και ρέστια

αλήθεια εν τω βυθώ, έγραφε ο πρώτος υλιστής φιλόσοφος, ο Δημόκριτος. Ετσι είναι, γιατί στην επιφάνεια κυριαρχούν τα φαινόμενα, η ποικιλία των μεταμορφώσεων, η σχετικότητα των γεγονότων, ενώ στον βυθό υπάρχει μόνο «μία αλήθεια, το μόνο σταθερό, η πρώτη αιτία».

Στη γλώσσα των ναυτικών υπάρχει η ρέστια, η ψευδαίσθηση της ηρεμίας. Μια γαλήνια θαλάσσια επιφάνεια που μπορεί να ξεγελάσει τον ψαρά ή τον καπετάνιο του πλοίου και να τολμήσει να βγει στο πέλαγος, όπου σε λίγο τον περιμένει η μεγάλη τρικυμία και συχνά το ναυάγιο και ο θάνατος. Ετσι και στα ανθρώπινα. Πολύ συχνά, θα έλεγα πάντα, είτε στα μεγάλα ανθρώπινα σύνολα, τα κράτη, τις φυλές, τις λεγόμενες συλλογικότητες, υπάρχει μια κανονικότητα, ένας ενιαίος ρυθμός, μια τάξη πραγμάτων, ενεργειών, ηθών και ιδεών. Και ξαφνικά αναδύονται αντιθέσεις, διαλυτικά στοιχεία, εκρηκτικές αντιδράσεις και το παν τινάζεται στον αέρα. Ετσι κατέρρευσε η αθηναϊκή δημοκρατία. Την ίδια εποχή που ο Θουκυδίδης στον «Επιτάφιο» αποθεώνει ένα σύστημα διακυβέρνησης έλλογο, ισορροπημένο, κοινόχρηστο και κοινώς αποδεκτό, ο Αριστοφάνης καταγράφει τις αλλοιώσεις, τα χάσματα, την ανισορροπία, την ταραχή και την παθογένεια θεσμών, ιδεών και αξιών. Ο Θουκυδίδης περιγράφει την ιδανική επιφάνεια, την ψευδαίσθηση της ηρεμίας, τη ρέστια, και ο Αριστοφάνης τον βυθό με τα ρεύματα, την αναταραχή, τις αντίρροπες δυνάμεις και εν τέλει την καταστροφή με ρυθμούς αλλοπρόσαλλης θύελλας.

Ετσι κατέρρευσαν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το Βυζάντιο, η Γαλλική Επανάσταση και η Σοβιετική Ενωση. Ετσι καταρρέουν στις μέρες μας η αστική δημοκρατία, η πολιτική οικονομία και η κοινωνία των πολιτών. Πάντα από την εποχή των μεγάλων ιώνων και σικελών φιλοσόφων κυριαρχούσε η γνωμάτευση ότι στο Σύμπαν, στη φύση αλλά και στις ανθρώπινες κοινωνίες, στα πολιτεύματα και στον πυρήνα τους, την οικογένεια, δύο αντίθετες δυνάμεις ρυθμίζουν τη ροή των πραγμάτων, ο έρως και η έρις, η έλξη και η άπωση, η σύνθεση και η αποσύνθεση, η ζωή και ο θάνατος, το ον και το μη ον.

Η τέχνη και η επιστήμη αλλά και η πολιτική είναι ανθρώπινα εργαλεία για να εξηγηθούν τα δύο αυτά αντικρουόμενα συστήματα που κυριαρχούν στη φύση και στην Ιστορία. Ψάχνουν να ερμηνεύσουν (δηλαδή να μαντέψουν, να ερευνήσουν) τι κρύβεται πίσω από τα φαινόμενα, ποιες δυνάμεις αντίρροπες φτάνουν στην επιφάνεια και συχνότατα εμφανίζονται να ισορροπούν και δημιουργούν την εντύπωση της γαλήνιας ισορροπίας. Αλλοτε, πάλι, οι τολμηρότερες φορούν ένα σκάφανδρο (οι μεγάλες στιγμές τέχνης, επιστήμης και πολιτικής) και καταδύονται προσπαθώντας να ανακαλύψουν τι συντελείται στον βυθό, στις ρίζες, στις αρχές. Αυτή η γενική καταβύθιση στις πρώτες αιτίες ήταν από μιας αρχής το επώδυνο έργο της φιλοσοφίας.

ΟΙ ΕΡΙΔΕΣ. Πάντως τα έως τώρα πορίσματα μας οδηγούν στο απαισιόδοξο συμπέρασμα πως στον κόσμο της Ιστορίας κυριαρχεί η έρις. Η ιστορία του ανθρώπου είναι η περιπέτεια, οι μεταμορφώσεις, οι στρατηγικές, οι παγίδες και τα δόκανα, οι ελιγμοί στην καλύτερη περίπτωση των ερίδων που καθορίζουν την πορεία της ανθρωπότητας. Τόσο που η γαλήνη, η ισορροπία, η ειρήνη, η ρέστια να αποτελούν προσδοκίες, ουτοπίες, ελπίδες και ανεκπλήρωτες επιθυμίες. Αφήνω βέβαια το συχνό φαινόμενο της ψευδαίσθησης, να ανοιγόμαστε στο πέλαγος δημιουργώντας ένα επιθυμητό αλλά ανύπαρκτο στην πραγματικότητα σκηνικό ευταξίας, γαλήνης και ρέστιας.

Σπάνια συμβαίνει στον υπογράφοντα, εκτός από τις μεγάλες καταθέσεις των κλασικών, να τον οδηγήσει ένα θεατρικό κείμενο σε σκέψεις σαν τις παραπάνω. Ετσι συνέβη και μ’ ένα απροσδόκητο κείμενο που έγινε θεατρικό γεγονός στο θέατρο Αγγέλων Βήμα, στο πλαίσιο των παραστάσεων νέων ελλήνων δραματουργών που οργανώνει η συγγραφέας Λεία Βιτάλη. Πρόκειται για το έργο «Βυθός» της Ναταλίας Κατσού. Η συγγραφέας, νομικός, θεατρολόγος, ηθοποιός και σκηνοθέτις, που σταδιοδρομεί στην Αγγλία, μας είναι γνωστή και από παλαιότερες παρουσίες της ως συγγραφέως και σκηνοθέτιδος και ποιήτριας (υποψήφια για ποιητικά καθιερωμένα βραβεία). Το έργο της «Το νυφικό» είχε επιλεγεί και ανέβηκε στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου. Το θεατρικό της έργο «Σπαράγγια με φτερά» (εκδόσεις Βακχικόν) καταπιάνεται με την ενδοσκόπηση των κινήτρων, των εκφράσεων και της ιδεοληψίας του αυτιστικού συνδρόμου με έναν τελείως νέο τρόπο προσέγγισης και κατανόησης, πέραν της ιατρικής.

Στο έργο που η ίδια σκηνοθέτησε στο Αγγέλων Βήμα επιχειρεί και το κατορθώνει να διεισδύσει από δύο διαφορετικούς δρόμους στην ηθική, οικονομική και ιδεολογική κατασκευή των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών.

Ετσι το έργο είναι επαναλαμβανόμενες σκηνές με δύο διαφορετικά ζεύγη. Το ένα ζεύγος, ένα τυπικό δείγμα της σημερινής ερωτικής συμπεριφοράς μέσα στην αστική κοινωνία. Με τίμια ισορροπία στην καταγραφή των αντιδράσεων μελετάται η ερωτική βουλιμία αλλά και η ερωτική νηστεία ανάμεσα σε δύο εξ αγχιστείας συγγενείς όταν η σύζυγος αγνοείται. Από την ανδρική οπτική το κυρίαρχο ελατήριο είναι η πλήρωση της ερωτικής πείνας. Η δίδυμη αδελφή της αγνοουμένης υποκύπτει στη βία, αλλά στον βυθό της συνείδησης κυριαρχούν η απέχθεια, η άμυνα και κάποιες πανάρχαιες ρίζες της αιμομικτικής άπωσης.

Στο δεύτερο ζεύγος που παράλληλα κινείται στη σκηνή καταγράφεται η ανηθικότητα του καπιταλιστικού συστήματος εκμετάλλευσης ανθρώπων, κυρίως ανηλίκων, που οδηγούνται στον αφανισμό, θύματα στον βωμό του κέρδους. Συνάμα και παράλληλα εξετάζονται και η ερωτική εκμετάλλευση και ο τρόπος που το ήθος του κερδώου Ερμή απομυζά την ικμάδα, μέσω της ανάγκης των ανθρώπων για επιβίωση, λαών και ατομικών περιπτώσεων.

Ετσι όπως προσπαθώ να καταγράψω τη θεματογραφία της Κατσού, υπάρχει ο κίνδυνος να θεωρηθεί πως έγραψε ένα καταγγελτικό κοινωνικό μανιφέστο. Λάθος μέγα. Η συγγραφέας είναι κατεξοχήν ένας θεατράνθρωπος και γράφει θέατρο. Μόνο που δεν ακολουθεί την τρέχουσα μόδα είτε του ωμού νατουραλισμού είτε του φευγάτου υπερρεαλισμού είτε του θεάτρου-ντοκουμέντου είτε της μπρεχτικής επικής διαλεκτικής.

Γράφει θέατρο ιδεών και θέατρο σύγχρονων ηθών και αν πρέπει, σώνει και καλά, να βρούμε γνωστά πρότυπα, τότε κινείται στο συγγραφικό τόξο της μεταπολεμικής αγγλικής πρωτοπορίας, στον Πίντερ, στον Ορτον, στην Τσόρτσιλ και στους σπουδαίους Ιρλανδούς.

Η Κατσού είχε συγκλονιστεί από γεγονότα της επικαιρότητας, αφού στον βυθό της δραματουργίας της, πίσω από την εικόνα, τα φαινόμενα της στρεβλής εποχής μας, ουρλιάζει μια τρομερή πραγματικότητα. Το εμπόριο σωμάτων, το εμπόριο της εργασίας παιδιών, ως φτηνών εργατών λαθραίων προϊόντων στις αγορές του καπιταλισμού κ.τ.λ.

Και βέβαια προτάσσεται ο τρόπος με τον οποίο το οργανωμένο παράνομο εμπόριο αντιμετωπίζει και εγκληματεί εις βάρος ακτιβιστών και ερευνητών που αποκαλύπτουν αυτό το σύγχρονο δουλεμπόριο.

Είπα, η Κατσού δεν κάνει θέατρο-ντοκουμέντο ούτε κήρυγμα. Κοιτάει το ιστορικό δράμα των θυμάτων μέσα από τον «πολιτισμένο» φακό των ανήθικων (μάλλον των α-ηθικών) τρόπων των σύγχρονων καταναλωτικών κοινωνιών, όπου η κατανάλωση δεν είναι μόνο εμπόριο και κέρδος προϊόντων, αλλά και αισθημάτων και κυρίως ερωτικών συναλλαγών, εμπόριο ηδονής γεύσεων, οσμών, οφθαλμών, ώτων και ορμών.