Τον Μάρτιο του 1946, στο κολέγιο Ουέστμινστερ στην κωμόπολη Φούλτον του Μιζούρι, ο Τσόρτσιλ προειδοποιούσε τις ΗΠΑ ότι από τη Βαλτική μέχρι την Αδριατική η Σοβιετική Ενωση ανύψωνε ένα σιδηρούν παραπέτασμα. Ηταν η δεύτερη προειδοποίηση. Ενα μήνα πριν ο Τζορτζ Κέναν, τότε διπλωμάτης στη Μόσχα, είχε αποστείλει στην Ουάσιγκτον το περίφημο μακρύ τηλεγράφημα. Στο τηλεγράφημα, ο Κέναν όχι μόνον επιβεβαίωνε τον επεκτατισμό του σοβιετικού κομμουνισμού αλλά εισηγούνταν στην αμερικανική κυβέρνηση την πολιτική της ανάσχεσης. Ο Κέναν ανήκε σε μια γενιά ικανών διπλωματών όπως ο Μάρσαλ, ο Χάριμαν, ο Ατσεσον, που εγκαίρως αντιλήφθηκαν την απειλή του σοβιετικού κομμουνισμού και τις ορίζουσες του διπολικού κόσμου που ανέτειλε.

Η Αμερική, μετά την εμπλοκή της σε δύο παγκόσμιους πολέμους και έχοντας παραλάβει τη σκυτάλη της ηγεμονικής δύναμης της Δύσης από τη Βρετανία, ήταν αδύνατο να επιστρέψει στην προπολεμική παράδοση του απομονωτισμού. Ο Ψυχρός Πόλεμος είχε πλέον αρχίσει.

Ενα χρόνο αργότερα, τον Ιούνιο του 1947, ο Τζορτζ Μάρσαλ, υπουργός Εξωτερικών του Τρούμαν, περιέγραψε σε ομιλία του στο Χάρβαρντ την αναγκαιότητα ενός σχεδίου ανασυγκρότησης της Ευρώπης. Το σχέδιο αυτό, που πήρε το όνομά του, μετουσιώθηκε σ’ ένα από τα μεγαλύτερα προγράμματα οικονομικής βοήθειας. Η αρχιτεκτονική του ήταν σχεδιασμένη ώστε να συμβάλει όχι μόνο στο μεταπολεμικό ευρωπαϊκό οικονομικό θαύμα αλλά και στην ευρωπαϊκή ενοποίηση. Η αρχική διατύπωση ήταν προσεκτική ώστε η παροχή βοηθείας να απευθύνεται σε όλη την Ευρώπη. Η Αμερική δεν ήθελε την ευθύνη της διχοτόμησης της Ευρώπης. Μια τέτοια κατάληξη θα έπρεπε να είναι έργο των Σοβιετικών. Οπως και έγινε, όταν η Μόσχα απαγόρευσε στους δορυφόρους της στην Ανατολική Ευρώπη να συμμετάσχουν. Το καλοκαίρι του 1947, δεκαέξι ευρωπαϊκές χώρες αποδέχθηκαν την αμερικανική βοήθεια, ανάμεσά τους και η Ελλάδα.

Σε αντίθεση με τα προγράμματα διμερούς βοήθειας της ΟΥΝΡΑ, το Σχέδιο Μάρσαλ ήταν σχέδιο περιφερειακής οικονομικής ανασυγκρότησης. Προϋπέθετε, δηλαδή, διακρατική συνεννόηση για την εκπόνηση ενός περιφερειακού σχεδίου. Η πρόθεση των Αμερικανών ήταν να δημιουργηθούν συνθήκες συνεργασίας και ειρηνικής συνύπαρξης στην Ευρώπη. Περισσότερο από την ανοικοδόμηση της Ευρώπης τούς ενδιέφερε η οικοδόμηση μιας νέας Ευρώπης. Ετσι, ενθάρρυναν τη δημιουργία του Οργανισμού Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας, ενός διακρατικού οργανισμού, που θα λειτουργούσε ως μοχλός διεύρυνσης της συνεργασίας ανάμεσα στα ευρωπαϊκά κράτη για τη διαχείριση της οικονομικής βοήθειας. Ο Οργανισμός συνέβαλε καθοριστικά στην οικονομική ανάκαμψη της Δυτικής Ευρώπης και στη διαμόρφωση μιας κουλτούρας συνεργασίας που αργότερα θα οδηγούσε στον Οργανισμό Ανθρακα και Χάλυβα και, τελικά, στη Συνθήκη της Ρώμης και στην ΕΟΚ. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση ήταν το όραμα μεγάλων Ευρωπαίων όπως ο Σουμάν, ο Αντενάουερ, ο Σπινέλι, ο Σπάακ, ο Μονέ. Η αμερικανική πολιτική και το Σχέδιο Μάρσαλ ήταν αυτά που καλλιέργησαν το έδαφος για τη σπορά του οράματος.

Ο Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος είναι καθηγητής πανεπιστημίου και πρώην υπουργός