Οι 13 καλλιτέχνες που έφεραν τον μοντερνισμό

Μερικά μόλις μέτρα από εκεί όπου χτυπά η καρδιά της διεθνούς σύγχρονης τέχνης μέσω της documenta14 –δηλαδή το Ωδείο Αθηνών, το Λύκειο του Αριστοτέλη και ο κήπος του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου –η άστεγη (λόγω εργασιών επέκτασης) Εθνική Πινακοθήκη (από τον εκθεσιακό χώρο του ΒΧΜ) ρίχνει μια ενδιαφέρουσα ματιά στο παρελθόν της ελληνικής τέχνης. Και επιχειρεί σε μια σπάνια για τα ελληνικά δεδομένα ανασύσταση μιας ιστορικής έκθεσης –για την ακρίβεια τριών σε μία –που αναλαμβάνει να συστήσει στο κοινό την Ομάδα Τέχνη: μια ομάδα εικαστικών δημιουργών –ζωγράφων και γλυπτών –που έθεσαν τις βάσεις του μοντερνισμού στην Ελλάδα και συνάμα συνδέθηκαν με τις πολιτικές εξελίξεις και δη με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, πριν από ακριβώς έναν αιώνα.

Σε τόνους του κόκκινου, του μπλε και του πράσινου, 147 έργα –περίπου το 70% των έργων που παρουσίασαν τα 13 μέλη της ομάδας που δημιούργησε ο Νικόλαος Λύτρας –έχουν βρει τη θέση τους στις τρεις αίθουσες του εκθεσιακού χώρου. Επί της υποδοχής τα πρόσωπα. Εν συνεχεία τα τοπία και τα γλυπτά και για το φινάλε ένας χώρος αφιερωμένος στον σταρ της ομάδας, τον Κωνσταντίνο Παρθένη, συνθέτουν την παρουσίαση που επιμελήθηκαν η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Μαρίνα Λαμπράκη – Πλάκα και η επίτιμη διευθύντρια συλλογών του ιδρύματος Ολγα Μεντζαφού, στην οποία ανήκει και η ιδέα της έκθεσης. Ολα φαίνεται πως ξεκίνησαν από μια παρεξήγηση κατά την προετοιμασία της Πανελλήνιας του 1917, της έκθεσης που οι καλλιτέχνες είχαν την ευκαιρία να παρουσιάζουν τη δουλειά τους. Ο 34χρονος Νικόλαος Λύτρας αποφασίζει να αποχωρήσει και να καλέσει μαζί του όλους εκείνους τους καλλιτέχνες που ένιωθαν να ασφυκτιούν στο πλαίσιο του ακαδημαϊσμού και της σχολής του Μονάχου. Οι συνομήλικοι και φίλοι του, που είχαν γεννηθεί στη δεκαετία του 1880 κατά κύριο λόγο, όπως οι Κωνσταντίνος Μαλέας, Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης, Λυκούργος Κογεβίνας και Οθωνας Περβολαράκης, ο μεγαλύτερος όλων Οδυσσέας Φωκάς, ο βενιαμίν Περικλής Βυζάντιος, ο ξεχασμένος εκείνα τα χρόνια, Κωνσταντίνος Παρθένης κι οι γλύπτες Μιχάλης Τόμπρος και Γρηγόριος Ζευγώλης.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ. Κι αν τα μέλη της ομάδας μοιράζονταν τις ίδιες καλλιτεχνικές ανησυχίες, όπως αποδείχθηκε ακολουθούσαν και την ίδια πολιτική κατεύθυνση, αφού υποστήριζαν και υποστηρίχτηκαν από τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Κι όλα τούτα με φόντο τον διχασμό μεταξύ βασιλικών και βενιζελικών. Το πρώτο κεφάλαιο της βραχύβιας ομάδας γράφτηκε παραμονή των Χριστουγέννων του 1917, όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος επισκέφθηκε τα γραφεία της εφημερίδας «Ελεύθερος Τύπος» επί της οδού Φιλελλήνων –όργανο των Φιλελευθέρων –μαζί με τον νεαρό βασιλιά Αλέξανδρο, κίνηση ενδεικτική της προσπάθειας πολιτικής συναίνεσης. Οχι όμως για να κάνει πολιτική συζήτηση, αλλά για να θαυμάσει και να αγοράσει έργα των καλλιτεχνών της Ομάδας Τέχνη, η οποία είχε επιλέξει να μετατρέψει σε γκαλερί τα δημοσιογραφικά γραφεία.

«Ουσιαστικά δεν πρότειναν κάτι ιδιαιτέρως ριζοσπαστικό σε σχέση με τα πρωτοποριακά κινήματα της Ευρώπης, τα οποία τα μέλη της Ομάδας Τέχνη ενδέχεται να τα αγνοούσαν ή ίσως να θεωρούσαν πως το ελληνικό κοινό δεν θα τα κατανοούσε και τα οποία καθυστέρησαν να φτάσουν στη χώρα μας. Σε κάθε περίπτωση όμως είχαν συναίσθηση ότι ήταν διαφορετικοί από το “παλιό” και γι’ αυτό θέλησαν να διαφοροποιηθούν», επισημαίνει η Μαρίνα Λαμπράκη -Πλάκα.

Η υποδοχή της Ομάδας Τέχνη υπήρξε διθυραμβική. Ο κόσμος έκανε ουρές για να δει την έκθεση με τον Κωνσταντίνο Παρθένη να κλέβει την παράσταση, ενώ από τα εγκαίνια κιόλας ένα έργο από κάθε καλλιτέχνη αγοράζεται με εντολή του Ελευθέριου Βενιζέλου για να κοσμήσουν τη Λέσχη των Φιλελευθέρων, όπου βρίσκονται ακόμη και σήμερα και τα οποία μεταφέρθηκαν στην παρούσα έκθεση, μαζί με άλλα που έχουν καταλήξει στις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης, αλλά και αρκετά ακόμη που προέρχονται από ιδιωτικές συλλογές.

Η δεύτερη έκθεση πραγματοποιήθηκε στις αρχές του 1919, ενώ η σημαντικότερη και τελευταία της ομάδας, την ίδια χρονιά στο Παρίσι, που οργανώθηκε από τον έλληνα πρωθυπουργό στο πλαίσιο του Συνεδρίου της Ειρήνης. Εκθεση που δεν άφησε τις καλύτερες εντυπώσεις, διότι οι Γάλλοι «περίμεναν να δουν είτε φολκλορική τέχνη με άρωμα ανατολής, είτε κάτι αρχαιοπρεπές, όπως ομολογούν, αν και μεμονωμένα αντιμετωπίζουν θετικά τον Λύτρα και τον Παρθένη».