Οταν δεν ήταν του πατρός τους…

Τέσσερις νεαρές, γελαστές και ατρόμητες, σε μια βροχερή πλατεία, που κρατούν ομπρέλες και πλακάτ με συνθήματα όπως «Γυναίκα χωρίς άντρα, ψάρι χωρίς ποδήλατο». Δύο συναγωνίστριές τους, που σε μια κολόνα κρεμούν μια αφίσα με το αφοπλιστικό «Εξω οι νόμοι από το κορμί μας» και τη διευκρίνιση «ελεύθερες και δωρεάν εκτρώσεις». Περισσότερα πλακάτ, με το περίφημο «Δεν είμαι του πατρός μου, δεν είμαι του ανδρός μου», αλλά και περιοδικά όπως η «Σκούπα», με εκείνη την αγέρωχη μάγισσα στο εξώφυλλο. Οχι, δεν περιπλανιόμαστε στην Αθήνα του ’70 και του ’80. Βρισκόμαστε στην έκθεση «Ο φεμινισμός στα χρόνια της μεταπολίτευσης, 1974-1990: ιδέες, συλλογικότητες, διεκδικήσεις». Πραγματοποιείται από το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το θέμα της ενδείκνυται μόνο για αίθουσες και προθήκες. «Είναι ένα θέμα εν πολλοίς αχαρτογράφητο και νομίζω ότι για πρώτη φορά παρουσιάζεται ως αντικείμενο μιας συστηματικής έκθεσης» λέει η Αννα Ενεπεκίδου, υπεύθυνη του τμήματος εκθέσεων του ιδρύματος. «Οι πολίτες, άνδρες και γυναίκες, θα έχουν την ευκαιρία να ενημερωθούν και να προβληματιστούν για τις ιδέες, τις διεκδικήσεις και τη συνεισφορά του ριζοσπαστικού φεμινιστικού κινήματος των χρόνων της μεταπολίτευσης».

Πώς ακριβώς; Η δομή της έκθεσης (προϊόν της επιστημονικής επιμέλειας των Ντίνας Βαΐου, Βαγγέλη Καραμανωλάκη, Νίκης Μαρωνίτη, Μαρίας Ρεπούση, Αγγέλικας Ψαρρά αλλά και της έρευνας της Αννας Μιχοπούλου) περιλαμβάνει μια εισαγωγική ενότητα για το γυναικείο κίνημα ώς το 1967, ενώ το κυρίως θέμα αναπτύσσεται σε τρεις ενότητες. Η πρώτη καταγράφει τις μεγάλες γυναικείες οργανώσεις, τα κόμματα και τους συνδικαλιστικούς φορείς, περνώντας στη συνέχεια στις αυτόνομες φεμινιστικές ομάδες. Η δεύτερη αποτυπώνει τις βασικές διεκδικήσεις της εποχής ως προς το οικογενειακό δίκαιο, την αυτοδιάθεση του γυναικείου σώματος, το δικαίωμα στη σεξουαλικότητα ή στην έκτρωση, την καταγγελία της βίας αλλά και την ανάγκη ποσοστώσεων στον δημόσιο βίο. Η τρίτη αναφέρεται σε διαδηλώσεις, σε συγγραφή άρθρων, σε δημιουργία εντύπων ή χώρων συναντήσεων αλλά και σε μετάφραση και έκδοση βιβλίων, όπως «Στο περιθώριο της ιστορίας» της βρετανίδας φεμινίστριας Σίλα Ρόουμποθαμ που κυκλοφόρησε από την Εκδοτική Ομάδα Γυναικών. Η περιοδολόγηση «1974-1990» δεν είναι τυχαία: το μεν ’74 είναι αυτονόητο, ενώ το ’90 «είναι μια χρονική στιγμή ανάμεσα στην καταγραφή σημαντικών επιτυχιών των φεμινιστικών διεκδικήσεων στα τέλη της δεκαετίας 1980 και στο καταλάγιασμα των φεμινιστικών φωνών στις αρχές της επόμενης δεκαετίας».

«ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΝΥΧΤΑ». Πάμε και στα εκθέματα: επιλέγοντας μερικά «ως μια γυναίκα που γνώρισε “τον φεμινισμό στα χρόνια της μεταπολίτευσης” μέσα από την έκθεση αυτή», η Ενεπεκίδου ξεχωρίζει ένα χειροποίητο, πολύχρωμο αφισάκι από το Αρχείο Γυναικών «Δελφύς», με τρεις γυναικείες φιγούρες να κρατούν ένα φεγγάρι, ζητώντας το «δικαίωμα στη νύχτα». Μια ασπρόμαυρη αφίσα απεικονίζει τη σκιά μιας τρομαγμένης γυναίκας, ενώ την πλησιάζει μια μεγάλη, απειλητική σκιά –«και τα δύο αποτυπώνουν το δικαίωμα της γυναίκας όχι μόνο να μη φοβάται, αλλά και να απολαμβάνει». Παρουσιάζεται επίσης ένα έντυπο συλλογής υπογραφών με τίτλο «Είμαστε όλες παράνομες» (με αίτημα το δικαίωμα στην έκτρωση), ενώ μια αναφορά αξίζει και η σκηνογραφική μετουσίωση του θέματος της έκθεσης, η λεγόμενη «Πορεία των γυναικών», από την αρχιτέκτονα Ναταλία Μπούρα.

Τα υπόλοιπα τεκμήρια, οι εφημερίδες, τα έντυπα, οι αφίσες, οι φωτογραφίες, τα πλακάτ ή τα ενημερωτικά φυλλάδια, δεν είναι λιγότερο αντιπροσωπευτικά ως προς «το πνεύμα διεκδίκησης, αμφισβήτησης και ριζοσπαστικής θεώρησης των κοινωνικών και έμφυλων σχέσεων, τη μαχητικότητα και το χιούμορ τους». Η συνισταμένη τους σαν να συνοψίζεται στο εισαγωγικό κείμενο της Μαρίας Ρεπούση και της Αγγέλικας Ψαρρά: «Με κορμό την καταγγελία της ανδροκρατίας ως συστήματος που διαπερνά το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων, οι φεμινίστριες της εποχής θα επιχειρήσουν να καταδείξουν τον πολιτικό χαρακτήρα των έμφυλων ιεραρχιών τόσο στη λεγόμενη ιδιωτική όσο και στη δημόσια σφαίρα».

Ενα σύνθημα που συνοψίζει ειδικά «τη σημασία που αποδίδεται στην αποκάλυψη του κοινωνικού και πολιτικού χαρακτήρα των σχέσεων ανάμεσα στα φύλα» είναι βεβαίως το περίφημο «Το προσωπικό είναι πολιτικό». Το αίτημά του, παρά την αντιπαλότητα ή την εχθρότητα, την ειρωνεία ή την αδιαφορία ορισμένων μερίδων της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στο φεμινιστικό κίνημα, αντιμετωπίστηκε από κάποιες άλλες με αποδοχή, θετική διάθεση ή και ενθουσιώδη προσχώρηση. Μία από τις νίκες του κινήματος ήταν φυσικά οι νόμοι που ψηφίστηκαν, όπως εκείνος για το οικογενειακό δίκαιο ή οι θεσμοί που δημιουργήθηκαν. «Οι αλλαγές που σημειώθηκαν στο επίπεδο της νοοτροπίας και των συνειδήσεων ήταν τεράστιες. Ζούμε σήμερα σε έναν άλλο πλανήτη, τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο, αναφορικά με τη θέση της γυναίκας. Το γυναικείο κίνημα, σε όλες του τις μορφές, σε όλες του τις φάσεις, άλλαξε τον κόσμο. Η συμβολή του φεμινιστικού κινήματος της μεταπολίτευσης σε αυτή την αλλαγή ήταν σημαντική και ουσιώδης. Συνεισέφερε νέα θέματα, νέες διεκδικήσεις, άλλο λόγο» εξηγεί η Ενεπεκίδου.