Σαπφώ, Σολωμός, Καβάφης, Χάινε. Η αποψινή συναυλία του Νίκου Ξυδάκη στο θέατρο Ολύμπια, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, ανταποκρίνεται στην αισθηματική αγωγή του ίδιου του συνθέτη, ο οποίος μας έχει συνηθίσει σε πετυχημένες προσμείξεις ποίησης και μουσικής. Συνοδοιπόρος του κατά κάποιον τρόπο σ’ αυτή την παράσταση είναι ο ποιητής και μεταφραστής Διονύσης Καψάλης. Από την ποιητική συλλογή του τελευταίου «Ολα τα δειλινά του κόσμου» (εκδ. Αγρα) προέρχεται άλλωστε και ο τίτλος της συναυλίας, με οικοδεσπότη και «ενορχηστρωτή» τον Νίκο Ξυδάκη. «Αυτά τα ποιήματα και οι διασυνδέσεις που εγώ έβρισκα κατά τη διάρκεια των σημειώσεών μου, οι συγκρίσεις που αναπόφευκτα προέκυπταν ή οι συσχετίσεις με τον Σολωμό, με κάποια ποιήματα του Μιχάλη Γκανά ή με κάποια άλλα που έχω γράψει έχουν έναν κοινό άξονα: τη μελαγχολία» λέει ο συνθέτης που έχτισε μια παράσταση με θραύσματα του χθες και του σήμερα.

Η απόγνωση της απώλειας – έτσι όπως την αποτυπώνουν τα κείμενα που τον συντροφεύουν και του χαρίζουν την έμπνευση – αποτελεί τον άξονα που διαπερνά την παράσταση. Κατά κάποιον τρόπο πρόκειται για έναν διάλογο, μια «άχρονη» συνομιλία ανάμεσα σε ποιητές και συνθέτες διαφορετικών περιόδων. «Συνθέτουν μια μικρή νυχτερινή ιστορία, σαν επίκληση, προσευχή, εξομολόγηση σε καιρούς απωλειών. Η “Αλεξάνδρεια” του Καβάφη συναντιέται με τον Σολωμό και τον Χάινε, ο Σούμαν με μένα – με όλη την ταπεινότητα –, τον Καψάλη ή τη Σαπφώ για να ξορκίσουν τη θλίψη διά της θλίψεως. Είναι μια ομοιοπαθητική συναυλία ή, αν θέλετε, μια μεγάλη παρηγοριά».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΘΩΡΙΟ. Είναι μια συναυλία που γεννήθηκε ουσιαστικά από τις σημειώσεις που κρατούσε στο περιθώριο της καθημερινότητάς του ο Νίκος Ξυδάκης. Σημειώσεις από ένα τετράδιο, λυρικά θραύσματα και ιντερμέδια που τώρα βρήκαν τον χώρο και τον χρόνο που τους αναλογούν. «Αυτό γίνεται επειδή υπάρχει κομμάτι από ένα σύμπαν όπως το “Χειμωνιάτικο ταξίδι” του Σούμπερτ, αλλά και μια μουσική που συνειρμικά παραπέμπει στην ταινία “Ολα τα πρωινά του κόσμου” του Αντρέ Τεσινέ. Το μουσικό εισαγωγικό θέμα της συναυλίας άλλωστε είναι δανεισμένο από αυτό το φιλμ. Είναι μια ήσυχη συναυλία, σαν να διάβαζε κανείς ένα βιβλίο σε πολύβουο καφενείο – κάτι που κάνω συχνά. Ξεκινάμε με ένα μοναχικό βιολοντσέλο, που κάνει αυτήν τη μουσική αναφορά, και φτάνουμε στο “Ολα τα δειλινά του κόσμου”». Στη συναυλία δηλαδή που δημιουργήθηκε με δεκαπέντε ανέκδοτα τραγούδια, τα οποία αναδύθηκαν μέσα από ένα τετράδιο σημειώσεων. «Εχω τη συνήθεια να κρατάω πάντοτε σημειώσεις. Και αυτό οφείλεται κυρίως σε μια αμηχανία ή σε κενά δημιουργίας, όπως τα λέω, όταν δεν μπορώ να βρω τη μουσική τους. Ετσι καταφεύγω στις σημειώσεις για παρηγοριά. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι το τετράδιο της παρηγοριάς. Η συλλογή μάλιστα του Διονύση Καψάλη με βοήθησε καθώς περιείχε και αυτή αφοριστικά στοιχεία, αλλά την ίδια στιγμή απέπνεε και όλο τον λυρισμό των ρομαντικών δημιουργών. Αυτό το βιβλίο μού στάθηκε σαν άξονας. Ενα μεγάλο μέρος των τραγουδιών ειδικά αφορά τις μεταφράσεις του Διονύση Καψάλη πάνω σε δύο γερμανούς ρομαντικούς, τον Βίλχελμ Μίλερ και τον Χάινριχ Χάινε, αλλά και συνθέσεις που έχουν γραφτεί από τον Σούμαν και τον Σούμπερτ, όπως “Ο έρωτας του ποιητή” και το “Χειμωνιάτικο ταξίδι” αντίστοιχα. Στην αποψινή παράσταση επιχειρώ μια δική μου μελοποίηση σε κομμάτια που μας είχε παραγγείλει ο Δημήτρης Παπαδημητρίου και το Ελληνικό Σχέδιο στη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση». Δίπλα στα δεκαπέντε ανέκδοτα τραγούδια υπάρχουν και δύο συνθέσεις που σχεδόν πάντα βρίσκουν χώρο στο πρόγραμμά του. «Δεν διανοούμαι να μην παίξω το “Γρήγορα η ώρα πέρασε” της Σαπφώς, επειδή πλέον το θεωρώ από τα κεντρικά τραγούδια μου (σ.σ.: πρόκειται για τη μελοποίηση που περιέχεται στο ομότιτλο άλμπουμ του 2006 με ερμηνεύτρια την Ελευθερία Αρβανιτάκη: “Γρήγορα η ώρα πέρασε, μεσάνυχτα κοντεύουν, / πάει το φεγγάρι, πάει και η Πούλια, βασιλέψανε / και μόνο εγώ κείτομαι δω μονάχη κι έρημη. / Ο Ερωτας που βάσανα μοιράζει, / ο Ερωτας που παραμύθια πλάθει άρπαξε την ψυχή μου / και την τράνταξε ίδια καθώς αγέρας απ’ τα βουνά χυμάει μέσα στους δρυς φυσομανώντας”). Εξακολουθεί να μου αρέσει και σ’ εμένα όταν το παίζω. Και το δεύτερο είναι η “Ευρυκόμη” του Διονύσιου Σολωμού – από τα πρώτα που έχω γράψει και έχω παίξει στον Σείριο. Υπάρχει όμως ένα ακόμη πολύ αγαπημένο μου – και σκληρό – του Διονύσιου Σολωμού, το “Εις φίλον ψυχορραγούντα” (σ.σ.: “Ηλθε η ώρα να σ’ αφήσω / να! τον θάνατο θωρώ / ήθελα να σε φιλήσω / ήθελα, μα δεν μπορώ!”). Είναι από τα κομμάτια που δεν τολμούσα να παίξω. Τώρα πια έχω το θάρρος». Την επιμέλεια του προγράμματος και των κειμένων έχει ο Νίκος Ξυδάκης. Τραγούδι: Νανά Μπινοπούλου. Επιμέλεια ορχήστρας – ενορχηστρώσεις – πιάνο: Δημήτρης Μπουζάνης. Βιολοντσέλο: Μιχάλης Πορφύρης. Σαξόφωνο: Δημήτρης Χουντής. Κλαρινέτο: Μερκούριος Κάραλης.