Καλώς ήρθατε στον κόσμο των αντιδραστικών

Η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην Αμερική, το Brexit, η άνοδος της Ακροδεξιάς στην Ευρώπη, φαίνεται ότι συνδέονται με ένα αόρατο πολιτικό πλέγμα που βρίσκει τους ψηφοφόρους της Δύσης να μην καρπώνονται τα οφέλη της παγκοσμιοποίησης και να χάνουν κάθε χρόνο κομμάτι του βιοτικού τους επιπέδου. Από τη στιγμή που κανένα πολιτικό κόμμα δεν έχει καταφέρει να προσφέρει πειστική εξήγηση αυτού που ζούμε, οι ψηφοφόροι στρέφονται στους αντιδραστικούς. Αυτό υποστηρίζει ο Μαρκ Λίλα, καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης, ο οποίος μέσα από την αρθρογραφία του ασκεί σκληρή κριτική στον αμερικανικό φιλελευθερισμό ότι έχοντας υποπέσει σε ένα είδος ηθικού πανικού σχετικά με τα ζητήματα φυλής, φύλου και σεξουαλικής ταυτότητας, έχει διαστρεβλώσει το μήνυμά του και αυτό τον εμποδίζει να γίνει μια ενοποιητική δύναμη για να κυβερνήσει.

Δεν νομίζω ότι το φαινόμενο αφορά μόνο τις δυτικές κοινωνίες. Κοιτάξτε, στην καρδιά των αντιδραστικών υπάρχει η νοσταλγία. Οι άνθρωποι γίνονται νοσταλγικοί σε περιόδους αλλαγών, όταν νιώθουν ότι βρίσκονται υπό απειλή κατά κάποιο τρόπο. Ειδικότερα όταν νιώθουν ότι αδυνατούν να διαβάσουν το παρόν και το μέλλον τους. Και σήμερα ζούμε σε έναν κόσμο διαρκούς επανάστασης, χάρη στο οικονομικό μας μοντέλο και στην τεχνολογία. Κάθε μέρα που ξυπνάμε δεχόμαστε καταιγισμό από εικόνες που προέρχονται από κάθε μέρος του πλανήτη –δεν συμβαίνει μόνο στη Δύση αυτό αλλά και στις αναπτυσσόμενες χώρες. Ζούμε σε μια περίοδο σημαντικών αλλαγών και δεν υπάρχει ιδεολογία ή πολιτική θεωρία που θα σου επιτρέψει να καταλάβεις τι είναι αυτό που συμβαίνει στο παρόν, ή που μπορεί να κοιτάξει στο μέλλον και να σε βοηθήσει να το κατανοήσεις. Κανένας δεν καταλαβαίνει. Και δεν είναι ότι υπάρχει κάποιο σκοτεινό σχέδιο που συνδέεται με την παγκοσμιοποίηση. Κανείς δεν ξέρει πώς να κατευθύνει όλη αυτή την κίνηση. Οπότε, όπως είναι φυσικό, το μυαλό κοιτάζει πίσω στο παρελθόν. Αλλά δυστυχώς, το παρελθόν είναι απλώς μέρος του φαντασιακού.

Πάντα ήταν έτσι. Σε όλη την ιστορία της ανθρώπινης εξέλιξης. Κοιτάξτε την Γαλλική Επανάστασης. Θα βρείτε δύο κατηγορίες αντίδρασης, μία στη Δεξιά που θέλει να επαναφέρει το καθεστώς της καθολικής μοναρχοαριστοκρατίας και μία στην Αριστερά, με προσωπικότητες όπως αυτή του Γουίλιαμ Μόρις που είναι αντίθετος με τη βιομηχανοποίηση.

Θα έλεγα ότι πρέπει να υπάρξει διάκριση μεταξύ των αντιδραστικών και αυτών που αποκαλώ «στρουθοκαμηλιστές». Από τα λίγα που γνωρίζω για την ελληνική περίπτωση, θα έλεγα ότι η δική σας Αριστερά μοιάζει με την Αριστερά της Στρουθοκαμήλου. Αυτή που θα ευχόταν να μην είχε εξελιχθεί η παγκόσμια οικονομία με τον τρόπο που εξελίχθηκε. Δεν νομίζω, δηλαδή, ότι διαθέτει μια πειστική εναλλακτική ή μια πειστική θεωρία για το πώς φτάσαμε μέχρι εδώ. Θέλει απλώς να λέει Οχι. Μου θυμίζει αυτόν που βρίσκεται πάνω σε ένα τρένο που τρέχει με ιλιγγιώδη ταχύτητα και θέλει να το σταματήσει πιάνοντας το μπροστινό κάθισμα.

Οι αντιδραστικοί χρησιμοποιούν ένα ιστορικό υπόβαθρο, μια ιστορική αφήγηση για να καταγράψουν τη στιγμή που «πέσαμε από το βάθρο». Πάρτε για παράδειγμα την αμερικανική Δεξιά. Για χρόνια θεωρεί ότι η αμερικανική ιστορία άλλαξε ρότα κατά τη διάρκεια των 60s. Τα 60s άλλαξαν την αμερικανική κοινωνία –σύμφωνα με τη δική τους ματιά –και έφεραν την κατάρρευση των ηθικών κανόνων, που υπήρχαν μέχρι τότε. Αυτό ήταν το κυρίαρχο πολιτικό αφήγημα των αμερικανών συντηρητικών από την εποχή του Ρόναλντ Ρίγκαν. Με τον Τραμπ τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά: ο ίδιος δεν είναι πολιτιστικά αντιμοντέρνος. Φέρνει όμως μια νοσταλγία για το βιομηχανικό παρελθόν που δεν πρόκειται να επιστρέψει: προστατευτισμός, εθνική οικονομική πολιτική κ.τ.λ. Δεν προσφέρει, δηλαδή, μια σύγχρονη θεωρία για το τι ακριβώς πηγαίνει λάθος με την παγκοσμιοποίηση.

Ανησυχώ λίγο περισσότερο για την Ευρώπη. Πάρτε για παράδειγμα την Ουγγαρία ή την Πολωνία. Στην Ουγγαρία έχει ξυπνήσει ένας ουγγρικός εθνικισμός, από όπου προέκυψαν η αντιμεταναστευτική στάση, η φυλετική καθαρότητα κ.τ.λ. που βασίζονται στον ρόλο των Μαγιάρων στην παγκόσμια ιστορία. Στην Πολωνία συνδέεται με την Καθολική Εκκλησία. Στην Ανατολική Ευρώπη, λοιπόν, υπάρχει ένα ολόκληρο ρεύμα διανοουμένων που υποστηρίζει αυτή τη θεωρία –κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει στις ΗΠΑ.

Δεν βλέπω διανοητές που να είναι διατεθειμένοι να δουλέψουν και να προσφέρουν υποστήριξη. Σε κάθε αντιδραστική θεωρία, υπάρχει από πίσω ένα ιστορικό αφήγημα. Οτι, δηλαδή, τα πράγματα πήγαιναν καλά μέχρις ενός σημείου. Μετά ξαφνικά όλα κατέρρευσαν. Και πάντα υπάρχει ένας παράγοντας του κακού, οι προδότες, οι διανοούμενοι, οι Εβραίοι, οι δημοσιογράφοι, οι τραπεζικοί. Αυτό δεν το συναντάμε εδώ προς το παρόν. Πραγματικά, δεν μπορώ να προδιαγράψω το μέλλον στην Αμερική. Υπάρχει μια διάσημη φράση του Χένρι Φορντ που έλεγε ότι «οι Αμερικανοί έχουν μια νοσταλγία για το μέλλον». Αυτό που συμβαίνει τώρα στις ΗΠΑ είναι πως οι άνθρωποι νοσταλγούν την εποχή που ήταν νοσταλγικοί για το μέλλον.

Είχα και την Ελλάδα στο μυαλό μου και τους ισπανούς Αριστερούς.

Αυτό είναι, νομίζω, και το ενδιαφέρον της υπόθεσης. Πάρτε για παράδειγμα τον πρώην υπουργό Οικονομικών σας, τον Βαρουφάκη. Μου φαίνεται ως ένας πολιτικός που αισθάνεται καλύτερα στην αντιπολίτευση παρά στην κυβέρνηση, που βλέπει τον εαυτό του σαν «κοινωνικό κριτή» επάνω σε μια μηχανή. Οταν όμως αποκτάς θεσμικό ρόλο, πρέπει να μάθεις να ισορροπείς και ειδικότερα να πείθεις αυτούς που δεν είναι μαζί σου για ποιο λόγο πρέπει να συνυπάρξετε. Είναι λοιπόν προτιμότερο για την Αριστερά, για την αντιδραστική Αριστερά να περηφανεύεται, να αυτοδοξάζεται όχι για τη νίκη αλλά για την αγνότητά της. Την ιδεολογική και ηθική της καθαρότητα.

Υπάρχει μια καταπληκτική φράση του συγγραφέα Σάμιουελ Τζόνσον: «Οταν η αγελάδα σταματήσει να δίνει γάλα, οι άνθρωποι θα αρμέξουν τον ταύρο». Οι άνθρωποι θέλουν να βρουν απαντήσεις και αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη δεν προσφέρει απαντήσεις, θα αποταθούν κάπου αλλού. Θα ακούσουν τους δημαγωγούς και τους φασίστες. Είμαι ιδιαίτερα απαισιόδοξος για το άμεσο μέλλον, διότι κανείς δεν καταλαβαίνει αυτό που συμβαίνει εκεί έξω. Και βέβαια δεν υπάρχουν απαντήσεις ούτε για το τι πρέπει κάνουμε με τη μετανάστευση, με το Ιντερνετ, την τεχνολογία.

Και τα δύο αυτά που αναφέρατε είναι ο «ταύρος». Στην πραγματικότητα, αυτή είναι η στιγμή για τους διανοητές να αναρωτηθούν πώς μπορεί να σταθεί η φιλελεύθερη δημοκρατία μέσα σε αυτό τον κόσμο που έχουμε δημιουργήσει. Και όχι τον κόσμο που θα εύχονταν. Στον πόλεμο συνήθως πας με τον στρατό που έχεις, όχι με το στρατό που θα ήθελες. Οπότε, επανερχόμαστε στις αρχικές ερωτήσεις, ποια είναι η έννοια του πολίτη ή της αλληλεγγύης για τις σύγχρονες κοινωνίες. Ποιες είναι οι υποχρεώσεις μας, όχι μόνο τα δικαιώματά μας. Τι κρατάει ένα έθνος – κράτος ενωμένο; Είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα περίοδος για την πολιτική θεωρία και την πολιτική φιλοσοφία, διότι συνειδητοποιούμε πως όλα όσα γνωρίζαμε και θεωρούσαμε δεδομένα, δεν υπάρχουν πια. Υπό αυτή την έννοια, τα πράγματα είναι συναρπαστικά. Ισως όχι για την πολιτική, αλλά στον χώρο της πολιτικής σκέψης σίγουρα ναι.