Η Τουρκία στον γύψο

Η δημοσιογράφος και συγγραφέας Ετζέ Τεμελκουράν στο δεύτερό της βιβλίο που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη (είχε προηγηθεί πέρυσι το μυθιστόρημα «Η μαγική πνοή των γυναικών», μετάφραση Στέλλα Χρηστίδου) αναλύει συνοπτικά τα τραγικά γεγονότα που συντάραξαν την Τουρκία από τις αρχές του εικοστού αιώνα και εντεύθεν. Ενα αφήγημα υψηλής θερμοκρασίας που αναδεικνύει την πολυσημία αντιφάσεων που συγκροτούν τη συλλογική ταυτότητα της γείτονος χώρας μέχρι και σήμερα. Η Ετζέ Τεμελκουράν, που επισκέφθηκε την Αθήνα και μίλησε ανοιχτά για όσα συμβαίνουν στην Τουρκία και την πληγώνουν, έχει, στα 44 της χρόνια, ένα ήδη σημαντικό έργο πίσω της με μυθιστορήματα, δοκίμια για το κουρδικό ή το αρμενικό ζήτημα, πυκνή πολιτική αρθρογραφία.

Μετά το πρόσφατο συνταγματικό δημοψήφισμα, πώς διαμορφώνεται η κατάσταση στην Τουρκία;

Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος δεν ήταν καθαρό. Εκαναν τα πάντα για να περάσουν τα άκυρα ψηφοδέλτια. Αναμέναμε με αγωνία τον αντίκτυπο που θα είχε αυτό το χαλκευμένο αποτέλεσμα στο εξωτερικό. Απογοητευτήκαμε. Τα ξένα ΜΜΕ έκαναν κάκιστη δουλειά. Δεν εστίασαν πάνω στην κακοστημένη απάτη, αλλά πάνω στα ποσοστά και στο κατά πόσο ο Ερντογάν είναι ισχυρός ή όχι. Αυτό είναι μια κατασκευασμένη αλήθεια. Δυστυχώς για πολλούς συνανθρώπους μου, αυτό το δημοψήφισμα υπήρξε ίσως η τελευταία τους δημοκρατική εκλογική διαδικασία. Νιώθω οργή και απελπισία. Από την άλλη μεριά, περίμενα, όπως και χιλιάδες άλλοι εκείνη τη νύχτα, ένα κάλεσμα από το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα (το μεγαλύτερο ανάμεσα στις τάξεις της αντιπολίτευσης). Μια κίνηση που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Οπότε τα πράγματα στην Τουρκία τώρα είναι λίγο καταθλιπτικά, από διάφορες απόψεις.

Γράφετε στο βιβλίο πως αρκετοί Τούρκοι ενδίδουν στην παραφροσύνη. Μπορείτε να μας πείτε τις ρίζες του φαινομένου;

Η εδραίωση της Δημοκρατίας έχει δοκιμαστεί από δεκάδες στρατιωτικά πραξικοπήματα. Η παραφροσύνη φώλιαζε ανέκαθεν εκεί. Παράλληλα, το ζήτημα της ταυτότητας παραμένει περίπλοκο. Από τις πρώτες μέρες της Τουρκικής Δημοκρατίας (η οποία ιδρύθηκε το 1923 από τον Κεμάλ Ατατούρκ) οι κατώτατες τάξεις ανέπτυξαν μια ψυχολογία υποτακτικού. Αισθάνονταν ότι είχαν ηττηθεί, ως οι έσχατοι φρουροί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ταυτόχρονα, υποχρεούνταν να πανηγυρίσουν το νέο ξεκίνημα. Η αβεβαιότητα έχει εν πολλοίς τις ρίζες της εκεί. Επίσης οι άνθρωποι αυτοί αναμετρήθηκαν με τις ισχυρότερες δυνάμεις του τότε κόσμου. Είναι νικητές και ηττημένοι. Μια παραλυτική αντίφαση έκτοτε τρώει τα σωθικά των λαϊκών στρωμάτων.

Λέτε πως η Τουρκία μεγαλώνει μέσα σ’ ένα υπαρξιακό κενό: υπεροχή από τη μια πλευρά και μειονεξία από την άλλη. Αυτό σχετίζεται με τη ρήση του Ατατούρκ «Οφείλουμε να υψωθούμε πάνω από τους κυρίαρχους πολιτισμούς της Δύσης», ενώ κάθε πολίτης νιώθει πως τον τραβά και η Ανατολή;

Αυτή είναι μία από τις πρώτες φράσεις που μαθαίναμε στο Δημοτικό. Η Τουρκία είναι μια γέφυρα Ανατολής – Δύσης, αλλά τίποτε από τα δύο. Εδώ δημιουργείται το υπαρξιακό κενό. Αισθανόμαστε κατώτεροι από τους Δυτικούς, αλλά ανώτεροι από τους Αραβες και την Ανατολή γενικότερα. Το δυτικό μας είδωλο πάσχει από νανισμό και το ανατολικό από γιγαντισμό. Το αέναο «σπρώξιμο – τράβηγμα» έχει τεράστια επίδραση στην τουρκική ψυχολογία. Ζούμε καθημερινά με αυτό το κενό. Η απόφαση της πρώτης Τουρκικής Δημοκρατίας με τον Ατατούρκ ήταν να προσανατολίσει εν μια νυκτί όλο το έθνος προς τη Δύση. Ηταν μια σωστή απόφαση στη βάση της. Ταυτόχρονα όμως δημιούργησε κάθετες ρωγμές στον κοινωνικό ιστό. Ο Ερντογάν αρχικά επούλωσε τις παλινωδίες. Εδωσε σε πολλούς συμπολίτες μου αυτοπεποίθηση, μαζί με ασυδοσία. Η εξαέρωση της ηθικής δεν άργησε.

Ποια είναι η δομή του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) και γιατί η λαϊκιστική ρητορική του είναι τόσο επιδραστική;

Η χώρα έχει περάσει από δεκάδες στρατιωτικά πραξικοπήματα. Αυτό διαμόρφωσε στις μάζες μια εκτεταμένη απάθεια. Η άγνοια κυριάρχησε, με συνέπεια να ισχυροποιηθεί η απολιτική σκέψη. Το πραξικόπημα του Κενάν Εβρέν (1980) βρήκε τους προοδευτικούς ανθρώπους είτε φυλακή είτε εξορία είτε δολοφονημένους. Χάθηκαν ολόκληρες οικογένειες. Υπήρξε λοιπόν εύφορο έδαφος για ένα υπερσυντηρητικό καθεστώς που θα έβαζε τάξη. Ο Ερντογάν μαζί με το δίκτυο του Φετουλάχ Γκιουλέν τότε ένωσαν τις δυνάμεις τους. Προσείλκυσαν το εξουθενωμένο κομμάτι των κατώτερων τάξεων, όπως και νέους συντηρητικούς κεφαλαιοκράτες, τους επονομαζόμενους «τίγρεις της Ανατολίας». Ιδιαίτερα στην περιοχή της Ανατολίας δεν υπήρχε περίπτωση να αναπτυχθεί οποιαδήποτε επιχειρηματική δραστηριότητα χωρίς την αρωγή αυτού του ισλαμόφιλου δικτύου. Σταδιακά οι συντηρητικοί αστοί επικράτησαν στις μεγάλες πόλεις. Ο,τι βιώνουμε σήμερα έχει βαθιές ρίζες στο πρόσφατο παρελθόν. Χρησιμοποιήθηκαν αποσπασματικά διακηρύξεις του Ισλάμ (σε σχολεία, φυλακές, πανεπιστήμια, δημόσιες υπηρεσίες) για να μετατρέψουν τον κόσμο σε πειθήνια μάζα. Ξέρετε, είμαστε πατριαρχική κοινωνία. Πολλοί ακολουθούν έναν «πατέρα-αρχηγό» γιατί νιώθουν ορφανοί. Είναι μια ανθυγιεινή αγάπη, αλλά είναι η μόνη που έχουν. Πίστεψαν σε μια μαγική συνταγή α λα Ερντογάν: με τον εκμοντερνισμό του το Ισλάμ δεν θα ήταν πιστό μόνο στη Δημοκρατία, αλλά και στην οικονομία της ελεύθερης αγοράς. Επεσαν έξω και στα δύο. Οπως και οι διανοούμενοι που σιγοντάριζαν.

Χρησιμοποιείτε συχνά την έννοια της γέφυρας. Ενα πνευματικό σύμβολο μνήμης. Εκείνοι που εκδιώχθηκαν από τη χώρα, λέτε, «πέρασαν τη γέφυρα». Η Τουρκία, σ’ ένα διαρκές παρόν, στέλνει στην «προϊστορία» ό,τι αποφεύγει να θυμάται.