«Ιφιγένεια εν Αυλίδι»: Ειρωνικός Ευριπίδης

λήθεια, πού έγκειται η ποιότητα της μεγαλοφυΐας; Ο Οσκαρ Ουάιλντ έγραφε ειρωνικά αλλά και απελπισμένα πως «απ’ όσα λέω και γράφω, τα χίλια όσα, ένα μόνο να ήταν πραγματικά δικό μου, δική μου πρωτότυπη σύλληψη, θα ήμουν μεγαλοφυΐα!».

Τέτοιες σκέψεις συχνά μας έρχονται στον νου, όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με αρχαίες τραγωδίες. Ο Αριστοτέλης δογμάτιζε πως το μέγιστον πάντων από τα συστατικά στοιχεία της συγκρότησης ενός δράματος είναι ο «μύθος», η υπόθεση, και η υπόθεση όλων των σωζόμενων τραγικών έργων και όλων όσα μας έχουν παραδοθεί ως τίτλοι ή αποσπάσματα έχουν ως υπόθεση, ως μύθο, κοινόχρηστες, οικείες, γνωστές ιστορίες ή παραδόσεις, βαθύρριζες και συχνά πανελλήνιας διάδοσης. Μόνο ένας αρχαίος τραγικός ποιητής έγραφε στηριζόμενος σε δικές του πρωτότυπες υποθέσεις, αιφνιδιάζοντας το κοινό, ο Αγάθων, και δεν σώθηκαν ούτε δέκα στίχοι από τα έργα του. Εγινε εξάλλου δύο φορές «νούμερο» σε κωμωδίες του Αριστοφάνη, παρότι αργότερα και οι δύο είναι συνδαιτυμόνες και συζητητές στο «Συμπόσιον» του Πλάτωνα. Αντιγόνη, Οιδίπους, Αίας, Ιφιγένεια, Μήδεια είναι μύθοι που προκάλεσαν τραγικές φόρμες διότι ήταν ονόματα που έρχονταν από την παράδοση και ήταν μοναδικά.

Μία ήταν η Αντιγόνη, μία η Φαίδρα και δεν υπήρχαν στην Αθήνα του πέμπτου αιώνα Αντιγόνες, Φαίδρες και Ιφιγένειες στο αρχαίο αμφιθέατρο ως θεατές. Αυτό εξάλλου συνιστά και τη λαϊκότητα (όχι τον λαϊκισμό!) του αρχαίου θεάτρου. Κατεξοχήν ακουστικός, ο κλασικός πολιτισμός (πόσοι Αθηναίοι, ακόμη και πλούσιοι, είχαν διαβάσει χειρόγραφα ιστορικών, ρητόρων, λυρικών, φιλοσόφων και τραγικών;) στηριζόταν στην προφορική παράδοση και στην αυτήκοη εμπειρία στην Πνύκα, στους αγώνες, στα δικαστήρια και στις εορτές.

Οταν λοιπόν ο επώνυμος άρχων που επέλεγε κάθε χρόνο τις τρεις τετραλογίες που συναγωνίζονταν στα Μεγάλα Διονύσια έλαβε τα υποψήφια έργα που αποτελούσαν την τετραλογία (τρεις τραγωδίες – ένα σατυρικό δράμα) που πρότεινε ο Ευριπίδης, κανένας Αθηναίος δεν εξέφρασε την απορία ποια ήταν αυτή η Ιφιγένεια εν Αυλίδι που περιείχετο στην τετραλογία. Ολοι γνώριζαν τους Ατρείδες, τα πάθη τους, τις αμαρτίες τους, τα λάθη τους και συχνά τις τερατώδεις εγκληματικές τους ενέργειες.

«Ιφιγένεια», όπως μας πληροφορεί η παράδοση, είχε γράψει και ο Αισχύλος, αλλά δεν έφτασε ώς εμάς. Ορέστης πρωταγωνιστεί στην «Ορέστεια» του Αισχύλου, στα ομώνυμα έργα του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, στον «Ορέστη» και στην «Ανδρομάχη» του Ευριπίδη.

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ. Κι εδώ είναι η πνευματική επανάσταση. Ενώ τα πρόσωπα (γιατί στην τραγωδία για πρόσωπα έχουμε να κάνουμε κι όχι ακόμη για χαρακτήρες –αφήστε τι λένε και ανεβάζουν οι ξυλοσχίστες) έρχονται από τα βάθη των αιώνων και αναφέρονται σε συγκεκριμένες σχέσεις, πράξεις και ελατήρια, οι μεγαλοφυείς ποιητές της θυμέλης τα χρησιμοποιούν ως ζύμη, ως μαγιά, για να πλάσουν τελείως διαφορετικά ως κίνητρα, ήθη και διάνοιες πρόσωπα ενταγμένα στις συνθήκες που επιλέγουν κάθε φορά να δρουν.

Ετσι, όταν η Αναγέννηση ξανανακάλυψε τον αρχαίο ελληνικό κόσμο, οι αρχέτυποι μύθοι κατέκλυσαν τον εικαστικό, μουσικό, θεατρικό και λογοτεχνικό χώρο. Υπάρχουν πάνω από 50 «Ιφιγένειες», όπερες, θεατρικά και εικαστικά έργα.

Αυτή είναι η γονιμότητα των πολυδύναμων αρχαίων μύθων που πολλοί από αυτούς τροφοδότησαν νέες οπτικές στη φιλοσοφία (από τον Εγελο έως τον Χάιντεγκερ) και στην ψυχιατρική και την ψυχανάλυση (Φρόιντ, Αντλερ κ.τ.λ.).

Ο Ευριπίδης μάς άφησε δύο «Ιφιγένειες». Πρώτα έγραψε την «εν Ταύροις» και στο τέλος της προσφοράς του την «εν Αυλίδι».

Με την ευκαιρία που αυτή η τελευταία παίζεται τώρα στην Ελλάδα για πολλοστή φορά, θα πρέπει να τονίσουμε πως γράφεται όταν η ένδοξη κλασική Αθήνα βουλιάζει πια καθημαγμένη στον Πελοποννησιακό Πόλεμο και η πνευματική αγορά κατακλύζεται από τη σοφιστική αμφισβήτηση ηθών, αξιών, ιδεών και θεσμών. Να θυμίσω επίσης πως μέσα σ’ αυτήν τη γενική ταραχή δικάζεται να πιει το κώνειο ο Σωκράτης, κατηγορούμενος για ανηθικότητα, διαστροφή της έννοιας της παιδείας και αθεΐα.

Η «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» μαζί με άλλα έργα της τελευταίας περιόδου της δημιουργίας του Ευριπίδη ονομάστηκαν από την έρευνα έργα ειρωνικά. Και ειρωνεία είναι μια λοξή ματιά πάνω στο οικείο, άρα μια απροσδόκητη και ανατρεπτική προσέγγιση ό,τι έως τότε θεωρείται κατεστημένη ηθική, παιδαγωγική και πολιτική ορθότητα. Με την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» και τη Δύση που την έφερε ξανά στο προσκήνιο μετά τον μεσαιωνικό ζόφο, τα πράγματα της ερμηνευτικής της προσέγγισης είναι αντιφατικά.

Η ευρωπαϊκή πνευματική παράδοση ενέταξε τη θυσία της Ιφιγένειας στα ρομαντικά έργα και τον πυρήνα της στα πατριωτικά δράματα.

Και είναι παράδοξη αυτή η οπτική, αν σκεφτεί κανείς πως την εποχή που δεν διαβλέπουν στο κείμενο του Ευριπίδη την ειρωνεία, αποθεώνουν τη σωκρατική ειρωνεία ως θεμέλιο αγκωνάρι της εκπαίδευσης. Για πολλά χρόνια και στην Ελλάδα, από την Επανάσταση και μετά, η «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» ερμηνεύτηκε θεωρητικά, παιδαγωγικά και σκηνικά ως πατριωτικό δράμα! Ενα κορίτσι που εθελούσια θυσιάζεται για την πατρίδα που προσβάλλεται από τους βαρβάρους.

Ετσι παίχτηκε και στην πρόσφατη επιδαύρια πρώτη της εμφάνιση από το 1957. Εως την εποχή που ο αείμνηστος Σπύρος Ευαγγελάτος με το Αμφιθέατρο σε δική μου ειρωνική εκδοχή και με πρωταγωνιστές την Ασπασία Παπαθανασίου, τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ και τη Λήδα Τασσοπούλου ανέτρεψαν την τρέχουσα οπτική και είδαν την Ιφιγένεια ως ένα αηδιασμένο κορίτσι που έχει να αντιμετωπίσει έναν εσμό μωροφιλόδοξων, ληστρικών, συμφεροντολόγων και πολεμοχαρών που τη χρησιμοποιούν για να αποκομίσουν κέρδη από λεηλασία.

Οποιος μπορεί να διαβάσει νηφάλια, απροκατάληπτα το κείμενο τι βλέπει; Ο Χορός με κοριτσάκια από τη Χαλκίδα που έχουν διαβάσει «κλέα ανδρών» στην «Ιλιάδα» έρχονται να θαυμάσουν, ως φαν, τους ήρωες της παράδοσης. Περιφέρονται αποχαυνωμένα έξω από το στρατόπεδο και οι «ήρωες» που πήραν χαμπάρι τα ξελιγωμένα κοριτσάκια κάνουν επίδειξη, άλλος πετάει τόξο, άλλος ιππεύει, άλλος τρέχει, άλλος παλεύει. Και ο δαιμόνιος δραματουργός σιγά σιγά σιμώνει τον «φακό», κάνει ζουμ στα πρόσωπα και αποκαλύπτει έναν δειλό Αγαμέμνονα, έναν αχρείο Μενέλαο, έναν δόλιο Οδυσσέα, έναν ιντριγκαδόρο Κάλχα και έναν γελοίο λιμοκοντόρο Αχιλλέα.

Μέσα σ’ αυτόν τον εσμό μια Κλυταιμνήστρα φέρνει την Ιφιγένεια για έναν πλαστό γάμο, μιαν απάτη. Και ένα κοριτσάκι που, αφού ματαίως εκλιπαρήσει τον άθλιο πατέρα ο οποίος προτιμά τη στραταρχική ράβδο, από αηδία τούς πετάει το γυμνό κορμάκι του σφάγιο, σε μια τελετή που ο επίδοξος ψευτογαμπρός Αχιλλέας τη ραίνει με άνθη πριν από την τσεκουριά.

Πόσο πατριωτικό σάς φαίνεται αυτό το παραμύθι; Μετά την παράσταση του Ευαγγελάτου άλλαξε η οπτική. Αποσύρθηκε μάλιστα και η τραγωδία από τη σχολική διδασκαλία. Εμειναν δύο άλλες, ειρωνικές όμως: η «Ελένη» και η «Ιφιγένεια εν Ταύροις»! Καλώς αν διδάσκονται ως ειρωνικές!

Φέτος οι τελευταίοι θεατρικοί παραγωγοί με παράδοση, οι αδελφοί Τάγαρη, διέθεσαν τα μέσα να ανεβαστεί μια νέα ανάγνωση της «Ιφιγένειας εν Αυλίδι».

Ο έγκυρος μεταφραστής Γ. Μπλάνας παρέδωσε μια σωστή και λίγο λόγια μετάφραση, όμως οι σκηνοθέτες – διασκευαστές Αιμίλιος Χειλάκης και Μανώλης Δούνιας μπόλιασαν στα χορικά κυρίως και άλλα κείμενα (π.χ. «Τρωάδες»!) και συνάμα διατάραξαν τη συνοχή της Παρόδου (την επιθεώρηση των κοριτσιών της Χαλκίδας στο στρατόπεδο των μυθικών ηρώων – καθαρμάτων). Ο Κραουνάκης με ένα ακορντεόν επί σκηνής έγραψε μουσική που πρόβαλε το κείμενο και αποδόθηκε τέλεια από έναν ασκημένο Χορό, ευέλικτο και νεανικού σφρίγους. Δεν ήθελα να ξεχωρίσω κάποιο μέλος του Χορού, αλλά θεωρώ υποχρέωση να αναφέρω τα ονόματά τους: Βήττα, Γεωργούλη, Κάκκινου, Κλάδη, Λάκη, Λακουμέντα, Μουστάκη, Στυλιανέση, Τζάνη (έξοχη φωνή). Η Αγγελική Τρομπούκη κίνησε άνετα τον Χορό. Ο Κωνσταντίνος Ζαμάνης έραψε ωραία κοστούμια διαχρονικά και χρησιμοποίησε κινητούς κύβους σαν παζλ σκηνικών μετασχηματιζόμενων.

Η διανομή ακολούθησε την αρχαία τριαδική. Τρεις ηθοποιοί έπαιξαν όλους τους ρόλους. Νόμιμο και διδακτικό αλλά και συνάμα πολύτιμο για έναν ηθοποιό να μπαινοβγαίνει σε έναν γέρο και μια κοπέλα, σε ένα ανδρικό και ένα γυναικείο προσωπείο.

Οι τρεις ηθοποιοί σεβάστηκαν το κείμενο, το «κατέβασαν» στο κοινό και πρέπει να τονίσω ότι το ύφος της παράστασης είχε μέγεθος, δεν κύλησε σε νατουραλιστικές καθημερινότητες. Είχε ήθος και διάνοια τραγικού λόγου. Βρήκα λίγο προβεβλημένο τον τρόπο άρθρωσης, αποτέλεσμα πιθανόν της έγνοιας να ακουστεί το κείμενο και στις δύσκολες συνθήκες της περιοδείας.