Είχαμε πρόσφατα γράψει σ’ αυτές τις σελίδες για το μυθιστόρημα του Μασάντο ντε Ασίς Ελενα. Τώρα η ογκώδης του Ρεαλιστική Τριλογία έρχεται να ολοκληρώσει την εικόνα μας για το έργο του που έχει εγκωμιασθεί από ποικίλους κριτικούς και ανθρώπους της τέχνης τον τελευταίο ενάμιση αιώνα. Στην πραγματικότητα έχουμε εδώ τρία ισομεγέθη έργα γραμμένα την τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα, τα οποία, αν και απολύτως διακριτά, έχουν παρόμοια θεματική, δομή και ύφος. Το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι ότι ασχολούνται με ολόκληρες ζωές, από τη γέννηση ώς τα τέλη της ζωής των κεντρικών ηρώων του. Και οι τρεις είναι άρρενες, λευκοί, μορφωμένοι, μέλη της μεσαίας ή ανώτερης τάξης της Βραζιλίας, άνθρωποι κατά τεκμήριο με αρχές, ήθος και ευρωπαϊκό προσανατολισμό παρά το ότι κατοικούν σε μια πρώην πορτογαλική αποικία. Ολοι ανατέμνουν τη ζωή τους μέσω αποσπασματικών αναμνήσεων που, αν και ακολουθούν σε γενικές γραμμές μια γραμμική αφηγηματική ροή, σπάνε συχνά τη συμβατική ιστορική χρονική αλληλουχία για να προσθέσουν ένα διαφωτιστικό επεισόδιο εδώ, μια διασάφηση εκεί, μια ιμπρεσιονιστική πινελιά από τον βίο τους λίγο παραπέρα, μια φιλοσοφική ή δοκιμιακού τύπου παρέκβαση εμπνευσμένη συνήθως από την κλασική γραμματεία. Ο αφηγητής απευθύνεται κάθε τόσο στον αναγνώστη επεξηγώντας, διασαφηνίζοντας, εκλιπαρώντας για την επιείκειά του αν κάπου φάνηκε φλύαρος ή αν κάτι του έχει διαφύγει ή πάλι αν κάτι δεν αποδόθηκε με τη δέουσα ειλικρίνεια. Και βέβαια, στο επίκεντρο όλων των αφηγήσεων βρίσκονται μία ή περισσότερες γυναίκες που καθόρισαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τη ζωή των ηρώων μας περίπου ντετερμινιστικά.
Σε συνέχειες
Ακόμη και αν δεν διαβάσει κάποιος εξ αρχής την κατατοπιστική εισαγωγή της Μαρίας Παπαδήμα, θα υποψιασθεί ότι τα τρία αυτά μυθιστορήματα δημοσιεύθηκαν αρχικά σε συνέχειες κατά το συνήθειο της εποχής. Τα χάσματα, τα άλματα και η χαλαρή δομή που εντυπωσιάζουν σήμερα τον αναγνώστη ως προμοντερνικά (ή και υστερομοντερνικά) στοιχεία, στην πραγματικότητα μπορεί να μην είναι παρά επιμέρους αδυναμίες, αναπόφευκτες λόγω της σπουδής των τότε συγγραφέων να γεμίσουν τις σελίδες, αλλά και της αίσθησης ότι κάθε τόσο πρέπει να καταφύγουν σε περιλήψεις ή αναδρομές προκειμένου να επανασυνδέσουν τον αναγνώστη ενός εντύπου με όσα ενδεχομένως του έχουν διαφύγει. Στην περίπτωση του Μασάντο ντε Ασίς ωστόσο έχουμε ένα συνολικό πρόγραμμα γραφής και μια εντυπωσιακή αίσθηση ενότητας. Ο πρώτος του ήρωας, οΜπρας Κούμπας, αφηγείται… μετά θάνατον, αρχίζοντας από την ίδια του την κηδεία όπου παρίσταται η Βιρζίλια, η γυναίκα της ζωής του. Πρόκειται για ένα παράνομο έρωτα που θα μπορούσε κάλλιστα να είναι νομιμότατος αν το αρχικό συνοικέσιο ευοδωνόταν. Ομως όχι, θα χρειασθεί να παντρευτεί κάποιον άλλο η Βιρζίλια ώστε εντέλει να ανθίσει ο έρωτάς τους με όλους τους συνωμοτικούς κανόνες της εποχής. Με εκλεπτυσμένη ειρωνεία και σαρκασμό, ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής ανατέμνει εδώ τα ήθη της εποχής, σχολιάζει διαρκώς την πολιτική επικαιρότητα, αντλεί από τον Αριστοτέλη, τον Πασκάλ και ποικίλους άλλους «ομοτέχνους», παραβιάζει τους συμβατικούς κώδικες της γραμμικής χρονικότητας, καταφεύγει σε θεματικές παρεκβάσεις και αιφνίδια θυμάται να μας επαναφέρει στον κυρίως ρου της αφήγησης. Ο Σατομπριάν, ο Ξαβιέ ντε Μεστρ και ο Λόρενς Στερν συνιστούν ομολογημένες εκ μέρους του συγγραφέα σαφείς επιρροές, αλλά ο σύγχρονος αναγνώστης καλό είναι να γνωρίζει ότι τερτίπια της γραφής όπως ο απευθείας διάλογος με τον αναγνώστη και τα δοκιμιακού τύπου άλματα απαντώνται ήδη στις απαρχές της δυτικής λογοτεχνίας σε ποικίλες πηγές. Ο Μασάντο εδώ τα εκσυγχρονίζει τοποθετώντας τα σε ένα ρεαλιστικό πλαίσιο γραφής, διανθισμένο ωστόσο με άφθονες μεταφυσικές αναζητήσεις.
Ουμανιτισμός
Παρόμοια είναι η θεματική και τα συγγραφικά τερτίπια στον Κίνκας Μπόρμπα, μόνο που εδώ η αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη, τα εμπλεκόμενα μέρη περισσότερα και πιο αντιπροσωπευτικά της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, ενώ ο ήρωας είναι άλλος από τον κατονομαζόμενο στον τίτλο. Στην πραγματικότητα ο Κίνκας Μπόρμπα ήταν ένας φίλος του Μπρας Κούμπας που τρελάθηκε ενώ ανεβοκατέβαινε την κοινωνική κλίμακα. Πέθανε ωστόσο ζάπλουτος λόγω μιας απρόσμενης κληρονομιάς, την οποία κληροδότησε στον επιστήθιο φίλο του, τον Ρουμπιάο, έναν φτωχό δάσκαλο που τον φρόντισε ιδιαίτερα στις δύσκολες μέρες του. Του κληροδοτεί και τον σκύλο του ονόματι επίσης Κίνκας Μπόρμπα όπως και μια δική του φιλοσοφία, τον ουμανιτισμό, που διατείνεται ότι όλα βαίνουν καλώς στον πλανήτη όταν υπηρετούν τον άνθρωπο: το καλό και το κακό, το μίσος και η αγάπη, ο πόνος και η χαρά όλα έχουν το αντιστάθμισμά τους και συντελούν στη συμπαντική αρμονία. Αυτός λοιπόν ο σεμνός και ταπεινός Ρουμπιάο θα βρεθεί αίφνης εν τιμαίς και δόξαις στο Ρίο ντε Ζανέιρο, ζάπλουτος, τιμημένος και διά βίου ερωτευμένος με τη νεαρά σύζυγο ενός εμπόρου. Αυτός ο ανεκπλήρωτος έρωτας θα περάσει όλες τις πιθανές φάσεις μέσω μιας τρέλας μεγαλείου που οδηγούν τον ήρωά μας στην έσχατη ψευδαίσθηση της υπόδυσης του βίου μεγάλων ανδρών, του θριάμβου σε μάχες και πολέμους και φυσικά της πεποίθησης ότι οι φαντασιώσεις με την αγαπημένη του έχουν λάβει σάρκα και οστά. Καθ’ οδόν βεβαίως θα γίνει το αντικείμενο της εκμετάλλευσης εκ μέρους πολιτικών, εκδοτών, φιλανθρωπικών σωματείων και του εμπόρου – συζύγου της ερωτικής του οπτασίας.
Ο παιδιόθεν όρκος
Τέλος, η πρωτοπρόσωπη αφήγηση της ζωής του Δον Κασμούρο ενέχει την αφήγηση του έρωτά του για τη γειτόνισσα και παιδική του φίλη Καπιτού, μια ενδιαφέρουσα ηρωίδα, δοτική και ανεξάρτητη μαζί, γοητευτική και θεωρητικά πιστή. Ωστόσο τα δύο τρίτα του βιβλίου αφορούν τη μάλλον κουραστική για τον αναγνώστη προσπάθεια του ήρωά μας να αποφύγει την εκκλησιαστική σχολή στην οποία είναι καταδικασμένος λόγω ενός τάματος της χήρας μητέρας του. Εντέλει θα τα καταφέρει, για να τηρήσει τον παιδιόθεν όρκο του και να παντρευτεί επιτέλους με την Καπιτού, ενώ ο στενός του φίλος Εσκομπάρ θα παντρευτεί με μια στενή της φίλη. Κι εδώ αρχίζει το δράμα: ο Δον Κασμούρο αρχίζει να ζηλεύει παθολογικά, κυρίως όταν ο μετά πολλών βασάνων αποκτηθείς γιος του θα αποκτά μεγαλώνοντας τα χαρακτηριστικά του νεκρού πλέον φίλου του Εσκομπάρ. Ο Μασάντο αφήνει ανοικτό το ζήτημα της αλήθειας, ακόμα και όταν ο προδομένος αφηγητής αποφεύγει παρά τρίχα τη λύση της αυτοκτονίας, ακόμα και όταν η Καπιτού δηλώνει αθώα, ακόμη και όταν μάνα και γιος εξορίζονται στην Ευρώπη. Υπάρχουν περίεργες ομοιότητες στη ζωή, ποικίλα ομόλογα φαινόμενα, ψιθυρίζει ο αφηγητής στο αφτί του αναγνώστη, κι εγώ δεν είμαι παρά ένας ακόμη άνθρωπος με τα πάθη, τις ανεπάρκειες και τις από χέρι υπονομευμένες αλήθειες του. Ολα ήταν ενδεχομένως ένα λάθος, όλα ίσως ένα ψέμα, σ’ αυτό το έσχατο δείγμα θριάμβου της υποκειμενικότητας στην ανθρώπινη κατάσταση.
Αυτά. Διαβάστε τον Μασάντο με κέφι, με διάθεση κατανόησης μιας άλλης κοινωνίας, και πάντως όχι όλον μαζί –γιατί μπορεί να μπουκώσετε. Θα σας βοηθήσει η θαυμάσια έκδοση και η εξαιρετική δουλειά της μεταφράστριας Μαρίας Παπαδήμα συν οι διαφωτιστικές σημειώσεις της.
Joaquim-Maria Machado-De Assis
Ρεαλιστική Τριλογία
1. Μεταθανάτιες Αναμνήσεις του Μπρας Κούμπας
2. Κίνκας Μπόρμπα
3. Δον Κασμούρο
Μτφ., πρόλογος, σημειώσεις: Μαρία Παπαδήμα
Εκδ. Gutenberg, 2017, Σελ. 1.002
Τιμή: 30 ευρώ
