«Ο γάμος του Καραχμέτη»: Το άγιο θύμα

Ο μεγάλος συγγραφέας, όποια εποχή, δεν μας αφήνει να ησυχάσουμε. Κάθε τόσο προβάλλει είτε στη ζωή καθημερινά είτε στα όνειρα και μας αναστατώνει. Αλήθεια, έχετε έστω και για μια στιγμή σκεφτεί πόση ανθρωπότητα οφείλουμε στη λογοτεχνία; Για μετρήστε, έτσι από περιέργεια, πόσα πρόσωπα, μικρά ή μεγάλα όσον αφορά τον βίο τους, έχει πλάσει ο Σαίξπηρ. Θα εκπλαγείτε αν δεν διαπιστώνατε πως ξεπερνούν τους κατοίκους μιας μεγάλης κωμόπολης. Ο Μπαλζάκ, ο Ντοστογέφσκι, ο Ντίκενς, ο Δάντης, ο Ιψεν, οι αμερικανοί, ο Παπαδιαμάντης –για να μείνω στον ευρωπαϊκό χώρο, γιατί αν πήγαινα να καταλογογραφήσω τους «κατοίκους» των «Χιλίων και μίας νυκτών» ή της «Μαχαμπαράτα» ή των νοτιοαμερικανών μάγων του ρεαλισμού, θα είχαμε έναν παράλληλο κόσμο με τον πληθυσμό της ιστορίας της φυσικής ζωής.

Ας μείνουμε λοιπόν στον Παπαδιαμάντη, που τα τελευταία χρόνια τον επανανακάλυψε το μέσο ελληνικό κοινό. Διότι τον είχε εξορίσει ο φανατισμός της γλωσσικής μας κατάρας. Αν σκεφτεί κανείς πως ο Παπαδιαμάντης, ο Ροΐδης και ο Βιζυηνός είναι οι μείζονες έλληνες πεζογράφοι, αλλά και οι τρεις έγραψαν σε μια γλώσσα που ο καταραμένος διχασμός του Γένους για χρόνια τη θεωρούσε πανούκλα, ξένη και αισθητικά επικίνδυνη, δεν έχει παρά να ελεεινολογήσει όσους με πρόσχημα μια χωλή επιστημονικοφανή παιδευτική «φιλοσοφία» κράτησαν ολόκληρες γενιές τυφλές και κουφές από μια μεγάλη επίδοση της ελληνικής γλωσσικής διαχρονίας.

Θα αναφερθώ και πάλι σε μια εκπαιδευτική μου τραυματική εμπειρία. Διδάσκοντας Σολωμό, προέτρεψα κάποιους μαθητές μου να προσκομίσουν τεκμήρια από μελέτες άλλων σπουδαίων ομοτέχνων του. Ετσι παρέπεμψα κάποιον καλό και φανατικό για γράμματα μαθητή μου να αξιοποιήσει το λήμμα «Διονύσιος Σολωμός» στην εγκυκλοπαίδεια «Δρανδάκη – Πυρσός» που το υπογράφει ο Κωστής Παλαμάς. Ο μαθητής ήρθε με σκυμμένο το κεφάλι την επομένη και μου δήλωσε πως δεν καταλαβαίνει γρυ από τη γλώσσα του λήμματος. Πράγματι, η αξεπέραστη, μνημειώδης εκείνη εγκυκλοπαίδεια που είχε το σχολείο στη βιβλιοθήκη του, της δεκαετίας του ’20, ήταν γραμμένη σε πλούσια, εύφορη καθαρεύουσα. Ετσι ένας μαθητής ελληνικού λυκείου, μισόν αιώνα μετά, δεν μπορούσε να διαβάσει τι έγραφε ένας μεγάλος έλληνας ποιητής για τον εθνικό ποιητή! Σκεφτείτε να συνέβαινε αυτό στην «Μπριτάνικα» και ένας άγγλος μαθητής να μην μπορεί να καταλάβει ένα λήμμα για τον Σαίξπηρ που θα υπέγραφε ο Τ.Σ. Ελιοτ!

Ο Παπαδιαμάντης απομονώθηκε για χρόνια από την παιδεία του Γένους πρώτα για τη γλώσσα του και ύστερα από την υστερία μιας καλογερίστικης κριτικής θεολογίας που εξήρε τη θρησκευτική του «αιρετική» πίστη!

Αν μου λείπει κάτι από τον μεγάλο αυτόν δημιουργό ανθρώπων, είναι ένα λεξικό με τα πρόσωπα που παρελαύνουν στα πεζά του, τα μυθιστορήματα και διηγήματα. Θαρρώ πως ο πληθυσμός στο έργο του είναι σε αριθμούς τριπλάσιος από το δημοτολόγιο της Σκιάθου στο τέλος του 19ου αιώνα!

ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ. Δεν μ’ αφήνουν αδιάφορο οι έρευνες γύρω από την προσωπική, θρησκευτική, ιδεολογική και ερωτική ταυτότητα ενός συγγραφέα, καλλιτέχνη ή επιστήμονα. Συχνά φωτίζουν όλες οι πληροφορίες το έργο του ή αποκαλύπτουν κρυφές πλευρές του. Αλλά το ότι ο Παπαδιαμάντης ήταν κολλυβάς, ανήκε σε μια αυστηρή αγιορείτικη ορθόδοξη αίρεση, με αφήνει παντελώς αδιάφορο όταν διαβάζω τον «Περιπλανώμενο δερβίση» ή τον «Γάμο του Καραχμέτη», όπως μ’ αφήνει παγερά αδιάφορο η ερωτική ιδιαιτερότητα του Καβάφη (που έχει γίνει δυστυχώς για μερικούς ατάλαντους ψωμοτύρι πανεπιστημιακό!) όταν διαβάζω τον «Δαρείο», τις «Θερμοπύλες» ή την «Ιθάκη», για να μην πω και για τα ακραιφνώς ερωτικά του ποιήματα. Αλήθεια γιατί δεν μας κατακλύζουν μελέτες για τον «ορθόδοξο» ερωτικά Παλαμά, το Σικελιανό, τον Ελύτη;

Ο Παπαδιαμάντης για χρόνια, εκτός από την ερωτική εξορία στην οποία καταδικάστηκε, εντάχτηκε σ’ ένα αγιολόγιο που ισοδυναμούσε με σέχτα!

Ο παλιός μου φοιτητής στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών και πτυχιούχος παλαιότερα, θεολόγος Ιωσήφ Βιβιλάκης, που μυήθηκε και στο θέατρο από τον μανικό θεατρολάτρη φίλο, μακαρίτη ποιητή Ματθαίο Μουντέ, έγινε με γερές σπουδές συνάδελφος καθηγητής και τώρα χρημάτισε ήδη και υποψήφιος πρόεδρος του τμήματος. Το μοναδικό διδακτορικό του είναι μια έκπληξη: οι θεατρολογικοί όροι του αρχαίου δράματος στους πατέρες της Εκκλησίας! Μια Εκκλησία (και ιδιαίτερα οι διώκτες του θεάτρου, όπως ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος) που πολέμησε το θέατρο –στα θεωρητικά κείμενα των διωκτών περισσεύουν και οι «καθάρσεις» και «οι μιμήσεις» και «ο έλεος» και ο «φόβος» κ.λπ.

Ο Βιβιλάκης λοιπόν, για να γιορτάσει το τμήμα του τα 180 χρόνια από την ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών, οργάνωσε στο Παλαιό Πανεπιστήμιο στην Πλάκα μια διπλή γιορτή. Ανέθεσε στην Ολια Λαζαρίδου να διασκευάσει και να σκηνοθετήσει το διήγημα του Παπαδιαμάντη «Ο γάμος του Καραχμέτη» και κάλεσε τον λόγιο καραγκιοζοπαίχτη Αθω Δανέλλη και τον μαθητή του, έμπειρο παίκτη αλλά και θεατρολόγο Νικόλα Τζιβελέκη να παίξουν στον μπερντέ μια «συνέχεια» του διηγήματος με συμμετοχή όλων των χάρτινων ηρώων της παράδοσης. Το κείμενο έγραψε ο ίδιος ο Βιβιλάκης που αποδείχνεται και βαθύς γνώστης του ρυθμού κυρίως και του ήθους των σκιωδών ηρώων.

«Ο γάμος του Καραχμέτη» είναι ένα αριστούργημα που δημοσιεύτηκε το 1914, μετά τον θάνατο του Παπαδιαμάντη (1911). Ενας πλούσιος έλληνας μεγαλοαστός, φίλος με τους τούρκους κατακτητές, επειδή δεν μπορεί η νόμιμη σύζυγός του να τεκνοποιήσει, απάγει μια φτωχή γειτονοπούλα και έναν ιερέα και χωρίς να χωρίσει τη γυναίκα του την παντρεύεται πάνω στην τουρκική ναυαρχίδα που ναυλοχεί. Η ταπεινωμένη νόμιμη σύζυγος συζεί με τον δίγαμο σύζυγο και του μεγαλώνει τα παιδιά που αραδιάζει η κουνέλα νέα συζύγος. Οταν πεθάνει, νέα, και γίνεται εκταφή, τα οστά της αναδίνουν αγίασμα και μύρο!

Δεν έχει γραφεί, στα ελληνικά τουλάχιστον, πιο εξαίσιο κείμενο για το μαρτύριο να είσαι γυναίκα στον τόπο αυτό, κυρίως παλαιότερα, χωρίς να αγνοώ σύγχρονες τραγωδίες στο άστυ!

Αυτή η Σεραϊνώ αλλά και η βίαια απαχθείσα δεύτερη σύζυγος, θύματα και οι δύο, ανήκουν στα μεγάλα πορτρέτα με ταπεινά υλικά ζωγραφισμένα της ελληνικής πεζογραφίας, αλλά και σύμβολα τραγικά μιας κοινωνίας στρεβλής και εντέλει αφύσικης!

Η Όλια Λαζαρίδου διασκευάζοντας το διήγημα δεν έκανε εξυπνάδες. Κράτησε τον αφηγηματικό του πυρήνα και αξιοποίησε τη θεατρικότητα της καθημερινότητας των ηρώων. Με δύο βασικά ηθοποιούς επαγγελματίες, την Ιφιγένεια Γρίβα και τον Νίκο Χαλδαιάκη, ξετύλιξε τη μουσική του παπαδιαμαντικού κειμένου και τη σημαίνουσα συμπεριφορά του θύτη και του θύματος. Ο Χαλδαιάκης μάλιστα, όπως μαθαίνω, είναι και δόκιμος ψάλτης κι έτσι η σκηνική αφήγηση έφτασε σε μια μουσική απογείωση, αφού διανθίστηκε με έξοχα δημοτικά τραγούδια, ερωτικά και του γάμου.

Μέσα σ’ ένα απέριττο σκηνικό και φόντο το φυσικό τοπίο της Πλάκας κάτω από την Ακρόπολη (χώρους που ως ψάλτης και πότης κυκλοφορούσε ο Παπαδιαμάντης), οι δύο ηθοποιοί με την έξοχη δασκάλα δημιούργησαν ένα σκηνικό ποίημα υψίστου κάλλους και ήθους.

Και ύστερα στον μπερντέ ο Τζιβελέκης με τις φιγούρες που σχεδίασε ενέταξε την αγιοποίηση της Σεραϊνώς στο λαϊκό «πάνθεον» της γνωστής χάρτινης σκιώδους παρέας με το υποδειγματικού χιούμορ κείμενο του Βιβιλάκη, δηλαδή λαϊκού και αυθόρμητου.

Μια ομάδα φοιτητών ένωσε τα δύο δρώμενα σαν μια παρέα εφήβων του περασμένου αιώνα στα σκαλοπάτια των πλακιώτικων ανηφοριών.