Οι βιομηχανίες του μέλλοντος είναι κιόλας εδώ πανταχού παρούσες. Η ογκώδης ενδελεχής βιβλιογραφία εκτιμά πως αρκετές βρίσκονται σε πρώιμη φάση, πολλές, με προεξάρχουσες την τεχνητή νοημοσύνη και τις υπερνοήμονες μηχανές, έχουν εγκατασταθεί και κυριαρχούν. Αλλες έχουν εισέλθει σε ανεξερεύνητα και αμφιλεγόμενα πεδία επιστήμης και τεχνικής παραβλέποντας ανεπίλυτα ηθικά και δικαιικά ζητήματα. Ορισμένες σχεδιάζονται και, μάλλον σύντομα παρά αργά, θα είναι έτοιμες να δώσουν πρωτοφανέρωτα αποτελέσματα. Γίνεται έτσι λόγος πως η ανθρωπότητα έχει εισέλθει στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Η ολοκλήρωσή της αναμένεται το 2020, το 2025 το αργότερο.

Αν στρέψουμε το βλέμμα στο παρελθόν του κόσμου των νεότερων χρόνων, η πρώτη βιομηχανική επανάσταση καλύπτει την περίοδο από τα μέσα του 18ου αιώνα ώς τα μέσα περίπου του 19ου και αναδεικνύει, σε εκατό χρόνια, τη μηχανοποίηση της παραγωγής στην Ευρώπη. Η δεύτερη, από τα τέλη του 19ου αιώνα ώς τα μέσα του 20ού, δηλαδή σε εξήντα ή εβδομήντα χρόνια, είναι η επανάσταση της μαζικής παραγωγής και της προώθησης της κατανάλωσης. Είναι η εποχή της εμφάνισης των ΗΠΑ. Η τρίτη καλύπτει το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, σχεδόν πενήντα χρόνια, και επιβάλλει τους αυτοματισμούς στην παραγωγή προς όφελος μιας κοινωνίας της αφθονίας, του «κόσμου του απλού ανθρώπου». Είναι η κορύφωση της ανόδου των ΗΠΑ, η λεγόμενη «ηγεμονία» τους. Η τέταρτη, εδώ και τρεις ή τέσσερις δεκαετίες, είναι η επανάσταση της ρομποτικής, της γονιδιωματικής, των δεδομένων, της κωδικοποίησης των επαφών, του άυλου χρήματος, των αγορών, της χρήσης των κωδίκων ως όπλου επίθεσης κυρίως, της μοναδικότητας των αλγορίθμων, της καινοτομίας με μια λέξη.

Η λογική

Είναι η επιταχυνόμενη μετακίνηση της οικονομικής ισχύος, κυριαρχίας και στρατηγικής από τις χώρες του δυτικού κόσμου στις αχανείς και πολυάνθρωπες εκτάσεις της Ασίας, από την Ινδία στην Κίνα, στη Νότια Κορέα, στην Ιαπωνία και στις γειτονικές επικράτειες. Η συντόμευση του βίου από την πρώτη προς τις μεταγενέστερες επαναστάσεις δεν προδικάζει ότι μια πέμπτη επανάσταση πρέπει να αναμένεται προσεχώς. Ακόμα και αν κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί, δεν υπάρχει η καθεστηκυία λογική που θα το υποστηρίξει. Η λογική της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης είναι τόσο διαφορετική από τη λογική των προηγούμενων επαναστάσεων, είναι τόσο «άλλη» και δεν έχει αφομοιωθεί ακόμη πλήρως κοινωνικά, παρόλο που η χρήση της δεν αμφισβητείται, ώστε να μπορεί να κάνει το επόμενο βήμα. Ο ευαγγελισμός της «καινοτομίας» είναι τόσο φωτεινός, ώστε Αγγελοι και Μάγοι προσκυνούν αυτή την αειπάρθενο και, πολύ περισσότερο, τις αλλεπάλληλες τεκνοποιήσεις της.

Καμία βιομηχανική επανάσταση δεν έπαψε να δηλώνει με κάθε τρόπο πως οι διαδικασίες, οι μέθοδοι και τα συστήματα που υποστήριζε και έθετε σε λειτουργία δεν ήταν για την πρόοδο και την ανάπτυξη. Γνωρίζουμε πως για τις τρεις που προηγήθηκαν, η ενηλικίωσή τους πέρασε από εκμεταλλεύσεις ανθρώπων και πατερναλισμούς, από ανατροπές μοναρχιών, απελευθερωτικά κινήματα, εξεγέρσεις και επιβολές νέων εξουσιών, τοπικούς, περιφερειακούς και παγκόσμιους πολέμους, αλλαγές συνόρων, επαίσχυντες και απάνθρωπες δικτατορίες σε χώρες που είχαν την ατυχία να διαθέτουν πλούσιους φυσικούς πόρους ή να έχουν για τρίτους γεωπολιτική σημασία. Ωστόσο, ακόμα και εκεί όπου γίνεται λόγος για «παγκόσμιους πολέμους», δεν παύει να υπάρχει γεωγραφικός προσδιορισμός και όχι πλανητική διάσταση.

Πλανητική επανάσταση

Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση είναι πλανητική, πράγμα που σημαίνει ότι είναι πολύπλοκη, επωφελής κατά τις γραφές της για το σύνολο της οικουμένης, καταστροφική κατά τις αιρέσεις της για τον φυσικό και ανθρώπινο χώρο, ένας ανειρήνευτος πόλεμος ανταγωνισμών μεταξύ κρατών, θεσμών, πολυεθνικών, νεοφυών επιχειρήσεων, του οποίου τα θύματα μπορεί να μη χύνουν αίμα σε πεδία μαχών, οι στρατιές τους όμως κινούνται απανταχού της Γης, δυνάμεις αναίμακτων κατά προτίμηση, αλλά θανατηφόρων συρράξεων. Είναι αφελές και μάλλον κακόπιστο να υποστηρίζει κανείς ότι περίεργες δυνάμεις και παντοδύναμοι εκμεταλλευτές, νεοφιλελεύθεροι, καπιταλιστές, «συμφέροντα» σέρνουν άλαλα και προσκυνημένα πλήθη στον δαιμονικό χορό της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης. Οι κοινωνίες, ανά τα μήκη και πλάτη του κόσμου, έχουν αγοράσει λυσσωδώς τις προσφορές και τα προβαλλόμενα οφέλη κάθε «καινοτομίας», έχουν εκφράσει θεσμικά τέτοια βούληση. Σε ό,τι έχει να κάνει με τις «αναπτυγμένες» χώρες, το ξενύχτι και το πανδαιμόνιο για την αγορά νέου μοντέλου παλαιότερου προϊόντος μπορεί να εξηγηθεί ως εθισμός του ακόρεστου, εκεί όπου ο κορεσμός είναι πια εμετικός. Σε χώρες «υπό ανάπτυξη», όπως η Κένυα, η διείσδυση του κινητού τηλεφώνου σε ποσοστό 94% κρίνεται ως σωτήριο μέσο επικοινωνίας για τον άρρωστο χωριάτη που δεν έχει δρόμο, ούτε τρόπο να διανύσει χιλιόμετρα για να τον εξετάσει γιατρός: σώζεται εξ αποστάσεως και πιθανώς από επαγγελματία σε άλλη γη και πατρίδα. Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση υπογραμμίζει αυτή την ευκολία, δίχως να νοιάζεται για άλλα συμφραζόμενα, όπως η πείνα, επειδή η ραχοκοκκαλιά της είναι οι υπηρεσίες, κάτι χειροπιαστό, συχνά εξατομικευμένο, εκπληκτικό. Είναι η Οικονομία των Υπηρεσιών.

Τις «καινοτομίες» των υπηρεσιών απαριθμεί, εξηγεί και αναλύει το έργο τού Αλεκ Ρος (γεννηθέντος το 1971). Πρόκειται για έναν «αρμόδιο» περί το θέμα, αφού διετέλεσε ανώτερος σύμβουλος καινοτομίας της Χίλαρι Κλίντον κατά την θητεία της στο υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ και είχε την εντολή να ταξιδέψει σε γνωστά και άγνωστα μέρη, φιλόξενα ή εχθρικά, για να καταθέσει στη συνέχεια, στο ανώτατο πολιτικό επίπεδο εκείνων των χρόνων, τις τεκμηριωμένες απόψεις του περί των παρουσών και μελλουσών εξελίξεων. Το καλό είναι πως το έπραξε επιτυχώς, με σαφήνεια και καθημερινό λόγο, προς όφελος του επαρκούς αναγνώστη, καλύπτοντας το οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον. Από το 2013 είναι ανώτατο στέλεχος στη Σχολή Δημοσίων Υποθέσεων του Πανεπιστημίου Κολούμπια. Με την πρόσθετη αυτή εμπειρία, η έκδοση του βιβλίου του το 2016 είναι αξιόπιστο απόσταγμα γνώσης.

Συμπεράσματα

Τα «εσωτερικά κόστη» του νέου κόσμου

Το ουσιώδες πλεονέκτημα των αναλύσεων και των συμπερασμάτων του έργου του Αλεκ Ρος είναι η άμεση σύγκριση ανάμεσα σε ό,τι προσφέρει, δοκιμάζει, ετοιμάζει η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση και στα λεγόμενα «εσωτερικά κόστη», δηλαδή στα κοινωνικά μη μετρούμενα οικονομικά, κοινωνιολογικά, πολιτικά και πολιτιστικά κόστη, που δημιουργεί η «άλλη» λογική της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης. Κοινωνικό κόστος είναι η εξυπηρέτηση ενός ιάπωνα γέροντα από ρομπότ ικανό να τον ξεβρωμίζει, να του σερβίρει το φαγητό του, να του απευθύνει τον λόγο, με κόστος την αποξένωσή του από οικογένεια, συγγενείς και φίλους. Πολιτικό κόστος είναι η χειραγώγηση δισεκατομμυρίων «κοινών ανθρώπων» διά του Διαδικτύου, το οποίο ανατινάζει και ισοπεδώνει θεμελιώδεις έννοιες του δικαίου, της δημόσιας διακυβέρνησης, της ελευθερίας της γνώμης. Μεγαλύτερο οπωσδήποτε το πολιτιστικό κόστος που προκαλούν τα εφήμερα αριστουργήματα της τέχνης και των εναλλαγών της, η απαιδευσία της εξειδίκευσης, η νωθρότητα της σκέψης, η οποία υποβιβάζεται σε δικαίωμα ψυχαγωγίας, σε καταβόθρα παχύσαρκου νου. Τέτοια «εσωτερικά κόστη» συνοψίζει η απορία του Αλεκ Ρος στα «συμπεράσματα» του κειμένου του (σελ. 401): «Σκέπτομαι τις αλλαγές που έχω περιγράψει σε τούτο το βιβλίο από οικονομική και γεωπολιτική σκοπιά, αλλά εκεί που το μυαλό μου πιάνει φωτιά είναι όταν βλέπω αυτές τις αλλαγές από τη σκοπιά μου ως πατέρας τριών παιδιών ηλικίας 13, 11 και 9 ετών».

Alec Ross

Οι βιομηχανίες του μέλλοντος

Μτφ. Νίκος Ρούσσος

Εκδ. Ικαρος, 2017, σελ. 509

Τιμή: 17 ευρώ

Τελευταία Νέα