«Οι κλασικές σπουδές πάντα κινδυνεύουν και πάντα σώζονται»

Πραγματοποιείται –πού αλλού; –στην Ιθάκη, κάθε τρία χρόνια. Είναι η δραστηριότητα για την οποία περηφανεύεται περισσότερο το Κέντρο Οδυσσειακών Σπουδών, που ιδρύθηκε το 1980 από τον Ιωάννη Κακριδή και στη συνέχεια ευτύχησε να έχει προέδρους όπως ο Μιχάλης Σακελλαρίου, ο Φάνης Κακριδής και ο Δημήτρης Μαρωνίτης. Στόχος του είναι να προωθηθεί η ομηρική έρευνα διεθνώς κι ίσως για αυτόν το λόγο, το Διεθνές Συνέδριο για την Οδύσσεια, που φέτος διοργανώνεται για 13η φορά, «είναι πιο γνωστό στο εξωτερικό παρά στην Ελλάδα, όπως εκτιμά ο νυν πρόεδρος του Κέντρου, καθηγητής Αρχαιοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών Μενέλαος Χριστόπουλος. Εκτίμηση που τεκμηριώνεται με μια ματιά στους αριθμούς: φέτος συμμετέχουν 25 ομηριστές, από τα πανεπιστήμια του Χάρβαρντ, της Βιέννης, της Γκρενόμπλ, του Τορόντο, της Νέας Υόρκης, του Μιλάνου, της Βασιλείας ή της Οξφόρδης. Από την Ελλάδα συμμετέχουν το Πανεπιστήμιο Πατρών, το Δημοκρίτειο, το Ιωαννίνων και το Κρήτης. Εξάλλου, «οι τόμοι των πρακτικών του συνεδρίου παραμένουν σημείο διεθνούς βιβλιογραφικής αναφοράς».

Οι παλαιότερες διοργανώσεις είχαν θέματα όπως «Ο ομηρικός οίκος», «Εγκλημα και τιμωρία στην ομηρική και αρχαϊκή ποίηση» ή «Αθλα και έπαθλα στα ομηρικά έπη». Το θέμα της φετινής είναι «Ο Επάνω και ο Κάτω Κόσμος στο Ομηρικό και Αρχαϊκό Επος». Σχετικές μελέτες, για ζητήματα όπως η κάθοδος του Οδυσσέα στον Αδη, η περίφημη «Νέκυια», έχουν γίνει, λέει ο καθηγητής. Το Κέντρο όμως σκέφτηκε να προσεγγίσει τη σχέση ζωντανών και νεκρών στον Ομηρο ως φαινόμενο εκείνης της κοινωνίας. «Υπήρχαν συγκεκριμένες δοξασίες, θρησκευτικά δεδομένα, νεκρικές τιμές, αλλά και πεποιθήσεις περί ηρωικού θανάτου, που συνδέονται με τις αξίες του ομηρικού κόσμου» εξηγεί. «Η μελέτη λοιπόν των ομηρικών κειμένων είναι και μελέτη της εποχής τους». Οι αλλαγές στη σχέση Επάνω και Κάτω Κόσμου που συντελούνται μεταξύ «Ιλιάδας» και «Οδύσσειας», είναι επίσης ιστορικής υφής. Ο θάνατος στη μάχη, λέει ο Χριστόπουλος, η επιθυμία του ήρωα να πεθάνει τιμητικά, συνηθίζεται περισσότερο στην «πολεμική» «Ιλιάδα». Η «Οδύσσεια» είναι μεν «μεταπολεμική», έχει ωστόσο την δική της αξία: «ο φόνος των μνηστήρων από τον Οδυσσέα ανοίγει θέματα δικαίου ή τιμωρίας. Δεν τιμωρήθηκαν επειδή επιθύμησαν την Πηνελόπη. Αποπειράθηκαν να σκοτώσουν τον Τηλέμαχο, να εξαφανίσουν τη γενιά του βασιλιά της Ιθάκης. Σε ένα “ειρηνικό έπος” λοιπόν, εγείρονται ζητήματα πολιτικής εξουσίας, σφετερισμού της και απόδοσης δικαιοσύνης».

ΑΙΩΝΙΕΣ ΑΞΙΕΣ. Είναι το συνέδριο ενδιαφέρον για κάποιον που δεν εμβάθυνε στις ομηρικές σπουδές; Κι όμως. Οι ίδιες αξίες και αντιλήψεις περί ζωής και θανάτου πέρασαν από το έπος στο δράμα, παρ’ ότι μεσολάβησαν τόσοι αιώνες –«τις συναντάμε και στον “Αίαντα” ή στην “Αντιγόνη” του Σοφοκλή» επισημαίνει ο καθηγητής. Στις ομιλίες του συνεδρίου περιλαμβάνεται και μία για τη σύνδεση της «Ιλιάδας» και της «Οδύσσειας» με μυθιστορήματα της ελληνιστικής εποχής, όπως τα «Αιθιοπικά» του Ηλιοδώρου. Μία ακόμα ανακοίνωση αφορά το ταξίδι του Οδυσσέα, όπως απαντά στη νεότερη αγγλόφωνη λογοτεχνία, που φτάνει μέχρι τον ιρλανδό ποιητή Μάικλ Λόνγκλεϊ.

Οχι ότι η δημοφιλία των ομηρικών σπουδών και των συνεδρίων τους δεν γνωρίζει διακυμάνσεις. Κάποτε, το Διεθνές Συνέδριο για την Οδύσσεια μεταδιδόταν ζωντανά από το Τρίτο Πρόγραμμα. Πλέον, υπάρχει η σκέψη να βιντεοσκοπείται και να διατίθεται διαδικτυακά, αφού σύμφωνα με τον Χριστοπουλο, δεν αφορά μόνο φιλολόγους: η παρουσία του κοινού είναι ελεύθερη, ενώ ακόμα κι αν κάποιος δεν γνωρίζει με εμβρίθεια τις μελέτες των ομηρικών επών, θα μάθει πολλά για τις αντιλήψεις περί ζωής και θανάτου που δεν έχουν αλλοιωθεί και πολύ. «Τα ομηρικά έπη έχουν κάτι που αφορά την ανθρώπινη εμπειρία διαχρονικά» υπογραμμίζει ο φιλόλογος. «Δεν είναι μια μεταφυσική ιστορία που συνέβη άπαξ και τελείωσε. Εχουν να κάνουν με την υπόσταση κάθε ανθρώπου».

Εστω κι έτσι, το Συνέδριο υποστηρίζεται για άλλη μια χρονιά από τη χορηγία του Δήμου Ιθάκης και του Επαρχείου της, αλλά και από τους κόπους των ανθρώπων του, όπως της γενικής γραμματέως (και ερευνήτριας του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών), Μάχης Παΐζη – Αποστολοπούλου. Τις έχουν τέτοιες δυσκολίες οι κλασικές σπουδές κι ο Χριστόπουλος το γνωρίζει. «Χρόνια τώρα κρέμεται ένας πέλεκυς από πάνω τους» λέει. «Πάντα κινδυνεύουν και πάντα διασώζονται. Κάποτε θεωρήθηκαν μη προσοδοφόρες, από τότε όμως που έγινε σαφές ότι συνιστούν μελέτη μιας ολόκληρης κοινωνίας παράλληλης με τη δική μας, οι προκαταλήψεις έχουν περιοριστεί. Ενίοτε συνδέθηκαν και με συντηρητικές ή εθνικιστικές αντιλήψεις. Οταν όμως μιλάμε για “κλασικά γράμματα”, μιλάμε για κάτι που αφορά όλους τους ανθρώπους».

Η μητέρα του Οδυσσέα και ο Ηρακλής

Οι τίτλοι των ομιλιών του συνεδρίου είναι ενδεικτικοί. Υπάρχει μία για την «Ειρωνική νεκρανάσταση του Λυκάωνα» και μία άλλη για τη Θέτιδα, τη «Θεά ανάμεσα σε τέσσερις κόσμους». Ενας ομιλητής θα παρουσιάσει τις «Παρομοιώσεις θανάτου στην ομηρική ποίηση», ενώ ένας άλλος θα καταπιαστεί με την Αντίκλεια, τη νεκρή πια μητέρα του Οδυσσέα, η οποία, με δεδομένη τη συνάντηση με τον γιο της στον Αδη, χαρακτηρίζεται ως «Μητέρα για πάντα». Στα ερωτήματα που θα τεθούν συναντά κανείς το «Πώς να μιλήσεις για τον θάνατο», αλλά και το «Πού είναι ο Ηρακλής: στον Κάτω ή στον Επάνω Κόσμο;». «Μερικοί ομιλητές είναι γνωστοί από τη συμμετοχή τους σε παλιότερα συνέδρια», λέει ο Χριστόπουλος, «μερικοί άλλοι είναι νεότεροι, καθώς οι ομηρικές σπουδές ενδιαφέρουν και τις σύγχρονες γενιές. Οι θεματικοί άξονες των ανακοινώσεών τους έχουν να κάνουν με συγκεκριμένους πολεμιστές, με αντιλήψεις για τη ζωή και τον θάνατο, με την αποτύπωσή τους στα ομηρικά και τα αρχαϊκά έπη, με τη “Νέκυια” βεβαίως ή με φαντάσματα που μιλούν στοιχειωμένα από αγάπη».