Αναζήτηση
Ανάλογη με την παρερμηνεία της έννοιας – λέξης ηθογραφία στα χωράφια μας, που με έχει και πρόσφατα από αυτή τη θέση απασχολήσει, είναι και η μόνο ηχητική ομοιότητα των εννοιών – λέξεων σάτιρα και σατυρικό δράμα. Σε μια εκπαίδευση που θα έκανε καλά τη δουλειά της θα ήταν αδιανόητο όχι μόνο απόφοιτοι της εγκύκλιας εκπαίδευσης αλλά και της ανώτατης και, δυστυχώς, της θεατρικής να αγνοούν πως το αρχαίο ελληνικό θεατρικό είδος σατυρικό δράμα δεν έχει καμία σχέση με τη λατινική έννοια – λέξη σάτιρα – satura που ούτε λίγο ούτε πολύ σήμαινε σαλάτα και μάλιστα, για να θυμηθώ τον Καραγκιόζη, τουρλού – τουρλού σαλάτα. Βέβαια ως λογοτεχνικό είδος στη ρωμαϊκή του εκδοχή σήμαινε ένα όντως ανακάτωμα ειρωνικών, υβριστικών, λαϊκίστικων εκφράσεων με χαρακτήρα συχνά προσωπικών επιθέσεων, λιβέλων και σε προχωρημένες εκφραστικές εύφορες περιπτώσεις κριτικών των θεσμών. Ο μεγάλος ρωμαίος σατιρικός Γιουβενάλις άφησε αριστουργήματα στο είδος αυτό. Εκτοτε το είδος σάτιρα, σατιρική ποίηση, θεατρική σάτιρα, πολιτική, των ηθών, των κοινωνικών ελαττωμάτων (π.χ. «οι χαρακτήρες» του Θεοφράστου, οι χαρακτήρες του Λασκαράτου) έδωσε αριστουργήματα με κορυφαία τα έργα του Ραμπελέ, του Λαφοντέν, του Γκόγκολ και σε μας εδώ του Διονυσίου Σολωμού, του Παλαμά («Τα σατιρικά γυμνάσματα»), του Βάρναλη και του Καρυωτάκη («Ελεγείες και σάτιρες»). Για να καταλήξω στον Μποστ.
Τελείως άλλη ταραχή είναι το σατυρικό δράμα και αν επανέρχομαι είναι διότι ακόμη και φύσει αλλ’ ουχί παιδεία ταλαντούχα μειράκια του θεάτρου μας αλλά και μεσήλικοι επαγγελματίες τα έχουν κάνει κυριολεκτικά σαλάτα, μπερδεύοντας δύο τελείως διαφορετικά λογοτεχνικά ιδιώματα που έχουν την ατυχία να μοιάζουν ηχητικά, παρ’ όλο που διαφέρουν ορθογραφικά. (Αλλά στο παρελθόν πολύ συχνά στα χειρόγραφά μου αναφερόμενος στο σατυρικό δράμα κάποιοι διορθωτές με διόρθωναν γράφοντας σατιρικό κι άντε να προλάβεις στο τυπογραφείο το ρεζιλίκι!).
Για να ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα. Το σατυρικό δράμα δεν είχε καμία σχέση ούτε ως μορφή ούτε ως περιεχόμενο με την κωμωδία π.χ. Εξάλλου συνυπήρχε με την τραγωδία, αφού στα Μεγάλα Διονύσια οι τρεις ποιητές που επέλεγε ο επώνυμος άρχων προσέρχονταν να διαγωνιστούν ο καθένας με μία τετραλογία, τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα. Η κωμωδία σχολίαζε και, για να «παίξω» λίγο, σατίριζε θεσμούς του άστεως και κοινωνικά ελαττώματα. Το σατυρικό δράμα αντλούσε θέματα από την παρακαταθήκη των μύθων και την επική παράδοση. Αλλά το κύριο δομικό του χαρακτηριστικό, εξού και το όνομα, ήταν οι Χοροί των Σατύρων.
Ποιο ήταν το κύριο στοιχείο του περιεχομένου;
Αντιτραγικό. Οχι κωμικό. Αντιτραγικό! Ενας ύμνος στη ζωή, στο φαΐ, στο πιοτί και στο σεξ. Αν συχνά αναφερόμαστε στο κλασικό ιδεώδες και στις ισορροπίες του, ας μην ξεχνούμε πως αυτή η ισορροπία κυριαρχούσε και στο θέατρο, αφού μετά τα φοβερά, ελεεινά δρώμενα της τραγικής τριλογίας με αιμομιξίες, παιδοκτονίες, συζυγοκτονίες, αυτοκτονίες, πατροκτονίες και μητροκτονίες το τέταρτο δράμα ήταν μια αποθέωση της χαράς της ζωής. Μετά από κινδύνους, απάτες, πλάνες, περιπλανήσεις, θηριωδίες, ακόμη και ανθρωποφαγίες, οι μυθικοί ήρωες απελευθέρωναν τους εξόριστους, φυλακισμένους, αποκομμένους Σατύρους και τον πατέρα τους Σειληνό και γύριζαν στη ζωή της καθημερινής συνήθειας για να χαρούν τις απλές απολαύσεις της.
Αυτό ήταν το μεγάλο μάθημα του θεσμού της Δημοκρατίας, του θεάτρου, γιατί το θέατρο ήταν «Σχολείο» της Δημοκρατίας, αφού εκεί στο κοίλον και στη σκηνή μέσω της υπέρτατης θεσμικής διαδικασίας, του Διαλόγου, οι ποιητές έθεταν προς συζήτηση, αντιπαράθεση, ανάλυση, αμφισβήτηση τα μεγάλα προβλήματα της κοινωνικής συνθήκης και τα περίπλοκα αινίγματα της ατομικής δράσης.
Για να επανέλθω λοιπόν, από άλλο δρόμο, στο θέμα που έθεσα στην προηγούμενη επιφυλλίδα, μέσα στην τετραλογία αναλυόταν όλο το φάσμα της ανθρώπινης περιπέτειας από την εποχή των σπηλαίων έως την εποχή του πολιτισμού. Από τη φύση στην παρά την φύσιν οργάνωση του βίου.
Ετσι στην τραγική τριλογία, ανεξάρτητα αν είχε, όπως ξεκίνησε το είδος, ενιαίο θέμα μυθολογικό (π.χ. Προμήθεια, Ορέστεια, κ.τ.λ.) ή οι τρεις τραγωδίες είχαν ανεξάρτητα μεταξύ τους θέματα αντλημένα από διαφορετικούς μύθους, αναφέρονταν στα ανθρώπινα πάθη, όπως τα είχε παροξύνει ο πολιτισμός και οι θεσμοί του.
Από τους «Πέρσες» του Αισχύλου, το πρώτο σωζόμενο τραγικό δράμα στην ιστορία του ανθρώπου, έως τις «Βάκχες» και την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» τα τελευταία τραγικά ειρωνικά δράματα του Ευριπίδη, οι ποιητές ασχολούνται με πράξεις (πράξη σήμαινε δράση με ηθικό πρόσημο, θετικό ή αρνητικό) ανθρώπων που ασκούν εξουσία, εκφράζουν θεσμούς, καταλύουν νόμους, ξεπερνούν τα όρια που θέτει η φύση, εκμεταλλεύονται τη δύναμη που τους παρέχει η φύση σωματική ή οι θεσμοί κυριαρχική, νομοθετική, δικαστική, πολιτική κ.τ.λ. Ολοι όμως αυτοί οι θεσμοί είναι δημιουργήματα του ανθρώπου όταν βγήκε από τον Παράδεισο, τον φυσικό κήπο, τον κύκλο της ανθρώπινης ζωής εντός των φυσικών προδιαγραφών.
Αυτή την εποχή φιλοξενώ στο θερινό μου ενδιαίτημα μια αλήτισσα γάτα που ήρθε και γέννησε πέντε γατάκια στον κήπο μας. Το ένα πέθανε την τρίτη μέρα. Και βέβαια ούτε θρήνος γράφτηκε, ούτε ποίημα, ούτε επικήδειος λόγος, ούτε φιλοσοφικοί στοχασμοί για τη μοίρα, την ειμαρμένη, την αδικία του θείου ή τη θεία πρόνοια, ούτε ασφαλώς αναφέρθηκε η ελπίδα μιας μετάβασης σε μιαν άλλη ζωή! Τα τέσσερα γατάκια που επιβιώνουν, στην αρχή τυφλά και τώρα παραπαίοντας, αρχίζουν τις εξερευνήσεις απομακρυνόμενα από τη μητρική φροντίδα, αλλά πάντα με την άγρυπνη εποπτεία της. Από ένστικτο εγγεγραμμένο στο DNA τους θηλάζουν, πίνουν νερό, αφοδεύουν και σε λίγο, πάντα ακολουθώντας τις υπόγειες εντολές της φύσης, θα αξιοποιήσουν τη σεξουαλική τους όρεξη ικανοποιώντας τον γενετήσιο σκοπό τους. Αυτή τη φάση της ζωής αποθεώνει το σατυρικό δράμα. Δεν υπάρχουν σάτυροι Αίαντες που να πληγώνεται το φιλότιμό τους και να οδηγούνται στην αυτοκτονία, όταν τους προσβάλει η εξουσία. Δεν υπάρχουν σάτυροι Οιδίποδες, πατροκτόνοι, αιμομίκτες αλλά και λύτες αινιγμάτων που απελευθερώνουν πόλεις από ανθρωποφάγα τέρατα. Και βέβαια δεν υπάρχουν σάτυροι Μήδειες, να εκδικούνται τους ορθολογιστές και απατεώνες ήρωες που τις χρησιμοποιούν για να κερδίσουν σύμβολα εξουσίας εγκαταλείποντάς τες για άλλες πλουσιότερες πηγές εξουσίας.
Αυτά είναι οι απορρώγες ακτές του πολιτισμού, οι υπερβάσεις του κανόνα, η Υβρις, δηλαδή η προσβολή του φυσικού μέτρου. Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι αναγκαία όταν αρχίζει να καταγράφει, προφορικά ή γραπτά, συμβολικά, μυθικά ή ορθολογιστικά τη φυγή από το μέτρο, το φυσικό, την παράβαση. Στις τρεις μεγάλες παραδόσεις, την ελληνική, την εβραϊκή, την ινδική, τα θεμέλια της οργάνωσης του ιστορικού βίου είναι οι παραβάσεις, οι έξοδοι από το φυσικό. Εκείνη η μεγάλη στιγμή που ο άνθρωπος ασκεί την ελευθερία του ως επιλογή και δρέπει τον καρπό τής Γνώσης ανταλλάσσοντάς τον με τη συνείδηση της θνητότητας. Ας το συνειδητοποιήσουμε: πολιτισμός (θεσμοί, τέχνες, επιστήμες, τεχνικές, μέθοδοι) είναι η προσπάθεια του ανθρώπου εκτός της φύσης να ξεπεράσει τη βεβαιότητα της θνητότητας.
Αυτά τα γατάκια της αυλής μας δεν θα γράψουν ποτέ τραγούδια, δεν θα παίξουν θέατρο, δεν θα γίνουν ακαδημαϊκοί, δεν θα κατακτήσουν δημόσια πολιτικά αξιώματα αλλά και θα φύγουν από τη ζωή αμέριμνα, χωρίς τον φόβο του θανάτου. Η μακαριότητα είναι ιδιότητα των θεών. Ο άνθρωπος μπορεί να είναι ευτυχής (τυχερός), ευδαίμων, όλβιος αλλά όχι μακάριος, δηλαδή χωρίς μέριμνες. Ο Σωκράτης ειρωνικά τους αφελείς μαθητές του χαρακτήριζε «μακάριους»! Ο Χάιντεγκερ όριζε τον άνθρωπο ως Μέριμνα, δηλαδή έγνοια, ευθύνη και φόβο θανάτου. Πολιτισμένο!
