Θεωρητικά, παιδεία και πολιτισμός είναι έννοιες απόλυτα συνυφασμένες. Νοούνται αδιαίρετες και αλληλεξαρτώμενες. Η μία απαραίτητη προϋπόθεση, αλλά και οργανικό στοιχείο της ενδελέχειας της άλλης. Η ιδεατή σχέση των δύο πραγματώνεται και διατηρείται στο ιστορικό κοινωνικό γίγνεσθαι μόνον εφόσον καλλιεργείται συστηματικά, όταν το γνωσιακό και αξιακό απόθεμα της πολιτιστικής κληρονομιάς εμπλουτίζει την εκπαιδευτική διαδικασία. Ομως, στην καθημερινότητα το θεωρητικά αυτονόητο και λογικά προφανές πόρρω απέχει από το πραγματικό. Η διαρκής διολίσθηση προς μαζικές επιλογές αποτελεί απόδειξη.
Η εκπαίδευση, ως υποσύνολο της παιδείας, δεν πρέπει να περιορίζεται στην κατάρτιση του ατόμου με στόχο την επαγγελματική αποκατάσταση και την επιτυχή ένταξή του στον οικονομικό και παραγωγικό ιστό. Πρόκειται για μια βαθύτατα κοινωνική λειτουργία, η οποία διαπλάθει την προσωπικότητα και ενισχύει τη συναισθηματική ωριμότητα. Μέσω της μάθησης, της συμμετοχής, της συνεργασίας αναπτύσσει την αυτογνωσία και την ετερογνωσία. Εισάγει και εντάσσει το άτομο στο ευρύτερο σύνολο. Το ανάγει σε ολοκληρωμένο μέλος της κοινωνίας και ενεργό πολίτη.
Εκπαίδευση και κοινωνικοποίηση αποτελούν εξόχως πολιτισμικές διεργασίες. Βρίσκονται σε διαρκή αλληλεπίδραση με τη συλλογική συνείδηση και μνήμη, που εκφράζονται ως ιστορία, παράδοση, αξίες, ιδέες, τεχνογνωσία. Η γλώσσα, τα μνημεία, υλικά και άϋλα, η δημιουργία, αποτελούν σύμβολα και φορείς νοημάτων. Μέσα από τη μυητική διαδικασία της εκπαίδευσης και την καταλυτική επίδραση της συμμετοχής στις κοινές εμπειρίες, στις προσδοκίες, στους φόβους της κοινωνίας, καθίστανται με τη σειρά τους κοινά. Αναδεικνύουν την ιδιαίτερη πολιτιστική ταυτότητα στο παγκόσμιο πολυπολιτισμικό στερέωμα. Ταυτόχρονα ανοίγουν διαύλους επικοινωνίας και κατανόησης με βάση τις οικουμενικές αξίες.
Η εμπέδωση της σύζευξης παιδείας και πολιτισμού αποτελεί και ατομική υπόθεση. Πρωτίστως όμως, συλλογική, άρα και πολιτική. Σε μια οργανωμένη κοινωνία, η μέριμνα και η ευθύνη των λειτουργιών, που συντείνουν στην ανάπτυξη του κοινωνικού οικοδομήματος, στην προάσπιση και ανανέωση της κοινής ταυτότητας, στην ενίσχυση της εσωτερικής ενότητας και συνοχής, βαρύνουν κυρίως την Πολιτεία. Η επιτέλεση αυτού του έργου με μεθοδικά βήματα, με τη βέλτιστη αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων –ανθρώπινων και οικονομικών –με γνώμονα την επιστήμη και τις αρχές του ανθρωπισμού, αποτελεί ένδειξη ωριμότητας και, ταυτόχρονα, ζητούμενο, ιδιαιτέρως σε περιόδους κρίσης.
Οι τομείς του πολιτισμού και της παιδείας πλήττονται πρώτοι από την κρίση, και ανακάμπτουν τελευταίοι. Δεν είναι ευρύτερα αντιληπτό ότι η ενίσχυση δράσεων των δύο τομέων εν μέσω κρίσης συμβάλλει καθοριστικά στη δημιουργία και εμπέδωση κατάλληλου κλίματος για οικονομική ανάπτυξη και κοινωνική ανασυγκρότηση.
Η παιδεία και ο πολιτισμός αποτελούν αγαθά, που –σε αντίθεση με τα περισσότερα άλλα –η επίδρασή τους δεν περιορίζεται σε όσους τα «καταναλώνουν». Τα οφέλη τους διαχέονται και δρουν πολλαπλασιαστικά στο κοινωνικό σύνολο. Συνιστούν, συνεπώς, «κεφάλαιο», όχι μόνο χάρη στις άϋλες αξίες που ενσωματώνουν, αλλά και λόγω της ευρύτατης αναπτυξιακής τους διάστασης.
Η Λίνα Μενδώνη είναι αρχαιολόγος και τέως γενική γραμματέας του υπουργείου Πολιτισμού
