Οταν στην Αθήνα έβοσκαν αγελάδες

Ενα κοπάδι αιγοπροβάτων βόσκει μπροστά από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, την ώρα που στρατιώτες έχουν μετατρέψει σε φυλάκιο τον ναό της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη και κάποιοι άλλοι έχουν στρατοπεδεύσει στο ιερό του Διονύσου στη νότια κλιτύ του Ιερού Βράχου. Αν το βλέμμα στραφεί δε προς τον Λυκαβηττό και τον λόφο του Φιλοπάππου, όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, μόνο πράσινους δεν θα τους αντικρίσει.

Εικόνες της Αθήνας όπως ήταν ακριβώς πριν από έναν αιώνα, το 1917, μεσούντος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και του Εθνικού Διχασμού. Ασπρόμαυρα φωτογραφικά καρέ που κατέγραψε ο φακός του συμμαχικού εκστρατευτικού σώματος, το οποίο έδρασε στα Βαλκάνια κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και είναι γνωστό ως Στρατιά της Ανατολής. Μια επιλογή –110 από τα συνολικά 505 στιγμιότυπα που αφορούν την Αθήνα (συνολικά εκείνη τη χρονιά είχαν τραβηχτεί 1.700 φωτογραφίες με θέμα την Ελλάδα) –όσων απαθανάτισαν οι γάλλοι φωτογράφοι στρατιώτες της νεοσύστατης τότε Φωτογραφικής και Κινηματογραφικής Υπηρεσίας Στρατού, η οποία είχε ως στόχο να αντιταχθεί στη γερμανική προπαγάνδα πολέμου και να καταρτίσει ένα αρχείο για τον ιστορικό του μέλλοντος. Τώρα παρουσιάζονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα (φυλάσσονται στο Παρίσι) με αφορμή την έκθεση που διοργανώνει η Γαλλική Σχολή Αθηνών σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη υπό τον τίτλο «Αθήνα 1917. Με το βλέμμα της Στρατιάς της Ανατολής» κι η οποία εντάσσεται στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος της Γαλλικής Σχολής σχετικά με την κοινωνική ιστορία της Στρατιάς της Ανατολής.

Μια ξεχασμένη πόλη

Τι είδαν λοιπόν μέσα από τον φωτογραφικό τους φακό οι περίπου 5.000 στρατιώτες που αποβιβάστηκαν στην Αθήνα των 170.000 κατοίκων από τον Ιούνιο του 1917 έως τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου, σε μια περίπλοκη ιστορική περίοδο για τη χώρα; «Μια πόλη που θυμίζει πολύ περισσότερο χωριό, με χωμάτινους δρόμους, γυναίκες με μαντίλια στο κεφάλι και άνδρες με τσαρούχια, μικροπωλητές που διαλαλούσαν την πραμάτεια τους και κοπάδια μέσα σε κεντρικά σημεία, όπως ένα κοπάδι με κατσίκια και πρόβατα έξω από το Πανεπιστήμιο ή ένα δεύτερο με αγελάδες μπροστά στον ναό του Ηφαίστου» λέει στα «ΝΕΑ» ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο ΜακΓκιλ του Καναδά και υπεύθυνος Σύγχρονων Σπουδών της Γαλλικής Σχολής Αθηνών, Τάσος Αναστασιάδης, ο οποίος υπογράφει την επιστημονική επιμέλεια της έκθεσης μαζί με τη Λένα Κορμά, ενώ η φωτογραφική επιμέλεια ανήκει στην Ειρήνη Μίαρη.

Η καθημερινότητα των κατοίκων της Αθήνας του 1917, οι μέρες πολέμου που βίωναν εκείνη την περίοδο, αλλά και η ξεχασμένη πόλη με σπάνιες όψεις της, όπως επί παραδείγματι ντυμένη στο λευκό του χιονιού, συνθέτουν τις τρεις ενότητες του φωτογραφικού αυτού οδοιπορικού. Οδοιπορικό που θα επιτρέψει στους επισκέπτες να το προσεγγίσουν ως ιστορικό ντοκουμέντο παρατηρώντας το σπίτι του Ελευθέριου Βενιζέλου διάτρητο από σφαίρες κατά τη διάρκεια των Νοεμβριανών ή τους στρατιώτες να έχουν κατασκηνώσει στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού. Να δουν την όψη της Αθήνας πριν από την τεράστια πολεοδομική αλλαγή που υπέστη λόγω της άφιξης των προσφύγων μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922, αλλά και από την έλευση του μπετόν, δεδομένου ότι το 1917 θεμελιώνεται στην πόλη το πρώτο κτίριο από το συγκεκριμένο υλικό. Αλλά και να εντοπίσουν θέματα με εθνογραφικό ενδιαφέρον, καθώς αρκετές από τις φωτογραφίες αναδεικνύουν τα μνημεία και την καθημερινότητα των κατοίκων της Αθήνας αποτυπώνοντας επαγγέλματα που σήμερα έχουν εκλείψει ή γειτονιές των οποίων η εικόνα έχει αλλοιωθεί δραματικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εικόνα των λόφων, που σήμερα είναι περισσότερο πράσινοι απ’ ό,τι το 1917, όσο παράδοξο κι αν ακούγεται. Κι αυτό διότι τα πολλά κοπάδια δεν άφηναν τη βλάστηση να αναπτυχθεί.

Αυτή η διαφορετική εικόνα της πόλης είναι που οδήγησε τους διοργανωτές να εντάξουν τόσο στην έκθεση όσο και στον τρίγλωσσο (ελληνικά, γαλλικά, αγγλικά) κατάλογό της, έναν χάρτη στον οποίο έχουν επισημανθεί και ταυτοποιηθεί τα «αγνώριστα» σημεία της πόλης, με σχόλια του ακαδημαϊκού, ομότιμου καθηγητή στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Μανόλη Κορρέ, ενώ δεν αποκλείεται να οργανωθούν ακόμη και ξεναγήσεις για το κοινό μέσα στην πόλη.

Μια δεύτερη έκπληξη που θα περιμένει τους επισκέπτες έχει να κάνει με την τρίτη διάσταση. Κι αυτό διότι η φωτογράφιση είχε γίνει στερεοσκοπικά και η παρουσία στερεοσκοπίου στον εκθεσιακό χώρο, μέσω του οποίου θα προβάλλονται ορισμένες εκ των φωτογραφιών, θα επιτρέπει στους επισκέπτες να έχουν την αίσθηση που έχει κάποιος όταν βλέπει μια εικόνα σε view master. Παράλληλα, δε, θα προβάλλεται και κινηματογραφικό υλικό διάρκειας 20 λεπτών.

Το ιστορικό πλαίσιο