Το 2004, ο Καρλ Ρόουβ, σύμβουλος του Τζορτζ Γ. Μπους, μολονότι μέρος μιας διοίκησης που βασίστηκε σε ψέματα, έκανε λόγο για τη μειοψηφία των πολιτών «που βασίζονται στην πραγματικότητα». Υπονοούσε ότι η πλειοψηφία απορρίπτει συστηματικά το ορθολογικό και το προφανές· δηλαδή, σε περιβάλλον δημοκρατίας, οι περισσότεροι άνθρωποι προσκολλώνται και διατυπώνουν προκαταλήψεις –από σχετικά ανώδυνες («Τι ξέρουν οι γιατροί; Τίποτα δεν ξέρουν!», «Μας ψεκάζουν», «Ο Ελβις ζει») μέχρι οδυνηρές, που οδηγούν σε λανθασμένες πολιτικές αποφάσεις. Δεν πρόκειται, φυσικά για τοπικό, αμερικανικό φαινόμενο: παρά τον εξορθολογισμό της ανθρώπινης σκέψης, και εν μέρει εξαιτίας του, οι μεγάλες μάζες διατηρούν την προ-νεωτερική μαγική σκέψη: δεν σκεφτόμαστε με το μυαλό μας, σκεφτόμαστε με τη νοσταλγία ενός μυθολογικού παρελθόντος, με την καρδιά και με τα όνειρα. Και η δημοκρατία μάς επιτρέπει, εκ φύσεως, να εκφράζουμε ακραίο ατομισμό μέσω προσωπικών φαντασιώσεων που εξελίσσονται σε συλλογικές: η εμπειρία, τα ιστορικά δεδομένα, η εν τέλει κατάφωρη αλήθεια δεν παίζουν ρόλο: πιστεύουμε και προσδοκάμε ό,τι μας συμφέρει κι ό,τι δεν διαταράσσει το οικοδόμημα της ζωής μας και του παρελθόντος μας.

Οπως στις ΗΠΑ, η μαγική σκέψη στην Ελλάδα δεν στρέφεται μόνο γύρω από φαντάσματα, αγγέλους, τον Αγιο Πέτρο που μας υποδέχεται στις μαργαριταρένιες πύλες· εκτείνεται στο πεδίο της πολιτικής: οι Ελληνες πιστεύουν στον ελληνικό εξαιρετισμό (είμαστε καλύτεροι και διαφορετικοί από όλους) και επιδεικνύουν παρόμοιο ζήλο έναντι των θεωριών συνωμοσίας (ενισχυμένο με μανία καταδίωξης): τα τρομοκρατικά χτυπήματα της 9ης Σεπτεμβρίου 2001 ήταν έργο της CIA, τα εμβόλια είναι καταχθόνιο σχέδιο σκοτεινών κύκλων, το AIDS δημιουργήθηκε σε αμερικανικά εργαστήρια, η Γερμανία μάς επιβουλεύεται διότι φθονεί το μεγαλείο μας, όποιος δεν είναι αριστερός περιλαμβάνεται στο μισθολόγιο του ΔΝΤ ή/και του ΝΑΤΟ.

Μπορούμε να αραδιάσουμε πλήθος φαντασιώσεων που εμπίπτουν σε ποικίλες πολιτικές, θρησκευτικές και μελλοντολογικές κατηγορίες: η «πραγματικότητα» γίνεται μια επιλογή και τα hard facts δεν επηρεάζουν την πίστη· η θέαση του κόσμου αποτελεί προϊόν απόφασης, όχι συνεκτίμησης γεγονότων. Ετσι, το ΚΚΕ (που επηρεάζει, όπως θα συμφωνήσουμε όλοι, ευρύτερα στρώματα από την εκλογική του βάση) καταγγέλλει τη «σκυλιασμένη προπαγάνδα» των πληρωμένων κοντυλοφόρων εναντίον της Βόρειας Κορέας. Ως το μοναδικό κόμμα (εκτός από το ίδιο το βορειοκορεατικό) που αποθεώνει ανερυθρίαστα τον σταλινισμό, περιφρονεί τις οικουμενικές αξίες και καταφεύγει σε λογικές πλάνες τύπου ignoratio elenchi προκειμένου να παραμερίσει η ουσία του ζητήματος και να ονειδίσει τον πληρωμένο κοντυλοφόρο. Σύμφωνα με αυτό το είδος σκέψης, δεν επικεντρωνόμαστε στο καθεστώς της Βόρειας Κορέας και στους ανθρώπους-ρομπότ που έχει κατασκευάσει· επικεντρωνόμαστε στον απατεώνα δημοσιογράφο ή ερευνητή που τολμά να ανοίξει το στόμα του.

Η ίδια τακτική χαρακτηρίζει την εκστρατεία της κατάρριψης της θεωρίας του πετάλου η οποία εξισώνει (χωρίς απαραιτήτως να εξομοιώνει) την ηθική της άκρας αριστεράς με την ηθική της άκρας δεξιάς. Δεν ακούμε επιχειρήματα σχετικά με την πραγματικότητα, αλλά επιθέσεις ad hominem εναντίον όσων τη διατυπώνουν. Αν και το σύστημα που υποβόσκει στη μαγική σκέψη συνοψίζεται στο «βρες τη δική σου πραγματικότητα, όλα είναι σχετικά», μερικές πραγματικότητες είναι ελκυστικότερες από άλλες, μερικές φαντασιώσεις είναι καλύτερες από άλλες και μερικοί άνθρωποι τυγχάνουν περισσότερης ελευθερίας να τις εκφράζουν απ’ ό,τι άλλοι.

Δεν σχολιάζω εδώ ομάδες και κοινότητες που πιστεύουν σε παραδείσια πιλάφια και ξαποστέλνουν τον εαυτό τους κραυγάζοντας ο Αλλάχ είναι μεγάλος· οι μουσουλμανικές χώρες δεν έχουν συμμετάσχει στην απομάγευση της σκέψης, δεν έχουν γνωρίσει διαφωτισμό και επαναστάσεις με υλιστικό υπόβαθρο. Το πρόβλημα, αν το αναγνωρίζουμε ως πρόβλημα, είναι οι εξωφρενικές ιδέες που αντιβαίνουν στον ορθολογισμό των δυτικών κοινωνιών, στις σχέσεις αιτίας – αποτελέσματος, στην επιστημονική και εμπειρική ανάλυση. Και όπως υπαινίχθηκα, το να πιστεύουμε στη μετεμψύχωση ή στον ανάδρομο Ερμή δεν έχει αντίκτυπο στην ποιότητα της ζωής μας· το να πιστεύουμε όμως ότι Εβραίοι απεργάζονται την παγκόσμια ηγεμονία ίσως οδηγεί στην άρνηση και/ή στη δικαιολογία του Ολοκαυτώματος. Οσο για την πεποίθηση ότι ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος ήταν μια αντιπαράθεση του Καλού (σοβιετόφιλοι) και του Κακού (βασιλόφρονες και δυτικόφιλοι) οδηγεί στο ηθικό πλεονέκτημα της αριστεράς, δηλαδή σε μια χονδροειδή απάτη.

Πολλές φαντασιώσεις προέρχονται από τις ανατροπές της δεκαετίας του 1960. Η αριστερά είναι καθηλωμένη σ’ αυτές: βλέπει την ψυχική αρρώστια με τους όρους του Ρ. Ντ. Λαινγκ (ως, δυνάμει, απελευθέρωση και ανανέωση) με συνέπεια ψυχασθενείς σαν τον Αντερς Μπρέβικ να κυκλοφορούν ελεύθεροι· επιμένει σε παιδαγωγικές μεθόδους που δοκιμάστηκαν με ολέθρια αποτελέσματα (απόρριψη της αυθεντίας και της «αστικής επιστήμης», υποβιβασμός και υπεραπλούστευση της γνώσης, συνδιοίκηση στα εκπαιδευτικά ιδρύματα) –και πάει λέγοντας. Είναι τέτοια η τύφλωση και ο ανορθολογισμός ώστε τέτοιες κληρονομημένες στρεβλώσεις δεν αμφισβητούνται: αν και έχει καταντήσει κλισέ, όταν η πραγματικότητα δεν ταιριάζει στις αντιλήψεις μας, τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα.

Τα όρια μυθοπλασίας – πραγματικότητας είναι διαπερατά: παρά τον φαινομενικό εξορθολογισμό των κοινωνιών μας, φιλόσοφοι που υπήρξαν darlings των ελίτ, όπως ο Μισέλ Φουκώ (ένα παράδειγμα ανάμεσα σε άλλα), αμφισβήτησαν την αξία της λογικής και της αλήθειας –έτσι, δεν ταυτίστηκαν μόνο με τις προληπτικές μάζες αλλά και με τη λεγόμενη άγρια σκέψη που τους εντυπωσίαζε μολονότι απέληγε σε βαρβαρότητα. Ωστόσο, «η φαντασία στην εξουσία» που ευαγγελίζονταν οι εξεγερμένοι του ’68 δεν σήμαινε «οι φαντασιώσεις στην εξουσία»: σήμαινε το τέλος της γεροντοκρατίας και της στείρας γραφειοκρατίας. Αυτό που συμβαίνει σήμερα, ιδιαίτερα σ’ αυτές στις ΗΠΑ και στην Ελλάδα που μοιάζουν σε συλλογικό ψυχισμό, είναι ένας ακραίος διανοητικός βολονταρισμός: μια αναρχιστική αντίληψη για τη γνώση και την πραγματικότητα. Ο Καρλ Ρόουβ, που ήξερε από επίσημη ψευδολογία, δεν είχε στον νου του την προπαγάνδα, αλλά κάτι βαθύτερο: την τάση που έχουμε στις δυο αυτές ανώριμες κοινωνίες να πιστεύουμε ότι ο γάιδαρος πετάει και τα γουρούνια έχουν φτερά.

Τελευταία Νέα