Σπάνια μία γυναίκα τόσο συγκρατημένη από τη φύση της έχει πυροδοτήσει τόσο μεγάλα πάθη. Κάποιοι αγαπούν να τη μισούν, κυρίως για την εμμονή της στο δόγμα της λιτότητας, και άλλοι τη θαυμάζουν, για την ανθεκτικότητα, τη σοβαρότητα αλλά και τον τρόπο με τον οποίο υπερασπίζεται στην ανάγκη τις ευρωπαϊκές αξίες. Συχνά μάλιστα τα συναισθήματα αυτά συμβαδίζουν –είναι και αυτό κομμάτι του αινίγματος που ακούει στο όνομα Ανγκελα Μέρκελ. Πολιτικός χωρίς επικοινωνιακό χάρισμα, ετοιμάζεται να επανεκλεγεί για τέταρτη συνεχόμενη θητεία. Την εξήγηση την έδωσε ενδεχομένως η ίδια στον Εμανουέλ Μακρόν κατά την πρώτη τους συνάντηση. «Σε κάθε αρχή υπάρχει μια μαγεία», του είπε δανειζόμενη έναν στίχο του Ερμαν Εσε. Για να προσθέσει, ως έμμεση προειδοποίηση προς τον νέο γάλλο πρόεδρο που ονειρεύεται να επανιδρύσει την Ευρώπη: «Αλλά η μαγεία έχει διάρκεια μόνον όταν υπάρχουν αποτελέσματα». Για αυτό ετοιμάζονται να την επανεκλέξουν οι Γερμανοί –για τα «αποτελέσματα». Πώς μεταμόρφωσε όμως τα τελευταία 12 χρόνια η Ανγκελα Μέρκελ τη Γερμανία; Απαντήσεις σε πέντε (υπο)ερωτήσεις.

Η Γερμανία είναι σήμερα σε καλύτερη κατάσταση από ό,τι το 2005;

Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, θυμίζει η γαλλική«Figaro», η Γερμανία θεωρείται «ο ασθενής της Ευρώπης». Η ανεργία ξεπερνάει το 10% και το έλλειμμα στο 3,3% βρίσκεται πάνω από το επιτρεπόμενο όριο. Με το που αναλαμβάνει καγκελάριος σε συνασπισμό με τοSPD, η Μέρκελ ξεκινά να βάζει τάξη στα οικονομικά. Η κρίση που χτυπάει όμως την Ευρώπη το 2008 πλήττει και τη Γερμανία: το 2009, το ΑΕΠ υποχωρεί κατά 4,7%. Χαλαρώνοντας τα δημοσιονομικά χαλινάρια, η Μέρκελ επιτρέπει στις επιχειρήσεις να καταφύγουν στην επονομαζόμενηkurzarbeit, τη μείωση των ωρών εργασίας, προκειμένου να αποφύγουν τις απολύσεις. Από το 2010, πιο γρήγορα από ό,τι αλλού, η οικονομία ανακάμπτει με ρυθμό ανάπτυξης 3,6%. Η χώρα πηγαίνει σήμερα καλά. Σύμφωνα με μία δημοσκόπηση του ινστιτούτου Allensbach που δημοσιεύτηκε πέρυσι, 75% των Γερμανών είναι ικανοποιημένοι με τις συνθήκες ζωής τους. Σχεδόν όλοι οι οικονομικοί δείκτες βρίσκονται στο πράσινο. Με 5,7% ανεργία τον Αύγουστο, η χώρα βρίσκεται κοντά στην πλήρη απασχόληση.
Τι οικονομική πολιτική εφάρμοσε η καγκελάριος;
Οδηγός της γερμανίδας καγκελαρίου ήταν πάντα η δημοσιονομική ορθοδοξία. Το 2007 και το 2008 οι προϋπολογισμοί ήταν σχεδόν ισοσκελισμένοι. Από το 2014 είναι πλεονασματικοί και το δημόσιο χρέος υποχωρεί.Hεπιτυχία της Γερμανίας ωστόσο οφείλεται λιγότερο στην πολιτική της Μέρκελ και περισσότερο στις συγκυρίες (χαμηλά επιτόκια και ευνοϊκές συναλλαγματικές ισοτιμίες) και στη δομή της οικονομίας της χώρας. Ενα πρώτο κλειδί είναι η Ατζέντα 2010 του Γκέρχαρτ Σρέντερ. Εισάγοντας αυστηρότερους κανόνες όσον αφορά στις αποζημιώσεις, ενθαρρύνοντας τη «μικροεργασία» (mini-jobs), οι μεταρρυθμίσεις αυτές πίεσαν τους ανέργους να δεχθούν ακόμα και ανεπαρκώς αμειβόμενες, κατώτερες των προσόντων τους δουλειές. Αλλά αυτή η ελαστικότητα δεν εξηγεί τα πάντα. Ο οικονομικός ιστός μπόρεσε να εκμεταλλευτεί τη συγκράτηση των μισθών που συνόδευσε την εφαρμογή της Ατζέντας 2010. Και οι αποδοτικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις έκαναν τις εξαγωγές τους πιο ανταγωνιστικές. Το τελευταίο κλειδί της επιτυχίας είναι τα γερμανικά εμπορικά πλεονάσματα. Ελλειμματικό τη δεκαετία του 1990, το ισοζύγιο πληρωμών καταγράφει από το 2004 ρεκόρ. Το 2016, ξεπέρασε το 8%. Για την Ευρώπη αυτές οι υπερβολικές ανισορροπίες είναι προβληματικές. Εχοντας όμως ως γνώμονα τα συμφέροντα της δικής της οικονομίας, η Μέρκελ δεν έκανε τίποτα για να αντιστρέψει αυτή την τάση.
Αυξήθηκαν οι ανισότητες τα τελευταία 12 χρόνια;

Παρότι η πλειοψηφία των Γερμανών επωφελήθηκε από την οικονομική ανάκαμψη της χώρας, μία μειοψηφία είδε τη ζωή της να γίνεται χειρότερη. Οι μισθολογικές ανισότητες άρχισαν να αυξάνονται από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 και η εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων του Σρέντερ το 2003 ενέτεινε αυτή την τάση. Σήμερα, για τα φτωχότερα νοικοκυριά η απώλεια καθαρού εισοδήματος φτάνει στο 8% σε σύγκριση με το 1991. Το 10% των πλουσιότερων, αντιθέτως, είδαν το διαθέσιμο εισόδημά τους να αυξάνεται την ίδια περίοδο κατά 27%. Παράλληλα, ο κίνδυνος της φτώχειας αυξήθηκε. Για μία ακόμα φορά, η τάση είχε ξεκινήσει πριν από τις μεταρρυθμίσεις του Σρέντερ. Μία δεκαετία οικονομικής ευημερίας αργότερα, ωστόσο, πλησιάζει το 16%. «Ενα πέμπτο των Γερμανών έχει σήμερα μια άτυπη μορφή απασχόλησης», επισημαίνει ο οικονομολόγος Μαρσέλ Φράτσερ, διευθυντής του ινστιτούτου ερευνώνDIW, αναφερόμενος στις επισφαλείς θέσεις εργασίας και τη μερική απασχόληση. «Η κοινωνική κινητικότητα μειώθηκε στη Γερμανία», προσθέτει. Η Ανγκελα Μέρκελ συμβιβάστηκε με αυτή την εξέλιξη, που δεν αγγίζει το εκλογικό της σώμα. Υπερασπίζεται την Ατζέντα 2010 όταν η Αριστερά θίγει την ανάγκη διορθώσεων.
Κατάφερε να αλλάξει τη γερμανική κοινωνία;

Επιφυλακτική στο οικονομικό πεδίο, η Μέρκελ εμφανίζεται πιο δραστήρια στο κοινωνικό πεδίο. Πραγματίστρια, αν όχι κυνική, η συντηρητική καγκελάριος έδειξε πως ξέρει να αφουγκράζεται την εξέλιξη της κοινωνίας και να αποφεύγει τα αδιέξοδα, όπως για παράδειγμα όταν αποφάσισε να ανοίξει, στις αρχές του χρόνου, τη συζήτηση για τον γάμο ομοφύλων που απειλούσε να διαταράξει την προεκλογική της εκστρατεία. Ο νόμος ψηφίστηκε μέσα σε μία εβδομάδα. Υπήρξαν όμως κι άλλες μεγάλες ανατρεπτικές για τη Γερμανία μεταρρυθμίσεις. Το 2011, το τέλος της στρατιωτικής θητείας μετασχηματίζει την Bundeswehrσε επαγγελματικό στρατό. Για τοCDU, είναι μία πολιτισμική επανάσταση. Λίγες εβδομάδες αργότερα, μετά την καταστροφή στη Φουκουσίμα, η καγκελάριος αναγγέλλει το τέλος της πυρηνικής ενέργειας. Ομολογεί χωρίς δυσκολία πως «άλλαξε γνώμη» επί του θέματος: μέχρι τότε υπερασπιζόταν την παράταση της χρήσης των πυρηνικών αντιδραστήρων. Η ενεργειακή στροφή ξεκινάει και οι πράσινες μορφές ενέργειας επιχορηγούνται γενναιόδωρα: ανεμογεννήτριες καλύπτουν πλέον όλη τη χώρα. Αλλά η γερμανική Εnergiewende («ενεργειακή μετάβαση») έχει και την άλλη της όψη: οι εγκαταστάσεις που χρησιμοποιούν άνθρακα εξακολουθούν να λειτουργούν σε πλήρη ισχύ μαζί με τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα.

Την πιο δυναμική απόφαση η Ανγκελα Μέρκελ την πήρε το 2015, προκρίνοντας μία πολιτική ανοικτών θυρών για τους πρόσφυγες που έχουν τραπεί σε φυγή λόγω του εμφυλίου πολέμου στη Συρία ή και στο Ιράκ. Τη χρονιά εκείνη, 890.000 μετανάστες ζητούν άσυλο. «Θα τα καταφέρουμε», επαναλαμβάνει η καγκελάριος την ώρα που η κοινή γνώμη αποκτά την αίσθηση ότι η «Μούτι» χάνει τον έλεγχο των γεγονότων. Πέραν του αριθμού, το μεταναστευτικό κύμα υποχρεώνει τη Γερμανία να προβληματιστεί για την ίδια της την ταυτότητα και το άνοιγμά της στον κόσμο. Η Ακροδεξιά, το κόμμα Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD), εκμεταλλεύεται την κατάσταση για να εδραιωθεί στο γερμανικό πολιτικό τοπίο, κάτι πρωτοφανές για τα μεταπολεμικά δεδομένα.
Εκανε τη φωνή της Γερμανίας να ακουστεί στον κόσμο;

Μετά την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ, οι «New York Times» έδωσαν την απάντηση ανακηρύσσοντας τη γερμανίδα καγκελάριο «ηγέτη του ελεύθερου κόσμου». «Η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ καθιστά την Ανγκελα Μέρκελ την τελευταία που μπορεί να υπερασπιστεί τις ανθρωπιστικές αξίες της Δύσης», επεσήμανε η αμερικανική εφημερίδα. Εξι μήνες αργότερα, έπειτα από εκείνες τις τεταμένες συνόδους κορυφής, τις πρώτες με τον νέο αμερικανό πρόεδρο, του ΝΑΤΟ και της G7 στις Βρυξέλλες και στη Σικελία αντίστοιχα, η Μέρκελ έκανε μία δήλωση που ερμηνεύτηκε ως τέλος εποχής: «Η Ευρώπη δεν μπορεί πλέον να βασίζεται πλήρως στους συμμάχους της», προειδοποίησε. «Το έζησα αυτό τις τελευταίες ημέρες. Και για αυτό μπορώ μόνο να πω ότι εμείς οι Ευρωπαίοι πρέπει πραγματικά να πάρουμε τις τύχες μας στα χέρια μας –φυσικά με φιλικά αισθήματα για τις ΗΠΑ, για τη Βρετανία, και να είμαστε καλοί γείτονες όπου αυτό είναι δυνατόν με τις άλλες χώρες, ακόμη και με τη Ρωσία. Αλλά θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι πρέπει να αγωνιστούμε μόνοι μας για το μέλλον μας, για τη μοίρα μας ως Ευρωπαίοι». Η νέα εποχή που ξεκίνησε δεν έχει ακόμη αποσαφηνιστεί. Κάποιοι (θέλουν να) πιστεύουν πως στη νέα, τελευταία κατά τα φαινόμενα θητεία της, η Ανγκελα Μέρκελ θα θελήσει να οικοδομήσει με λίγη ώθηση ενδεχομένως από τον Εμανουέλ Μακρόν μια φιλευρωπαϊκή υστεροφημία. Το μόνο βέβαιο είναι πως θα συνεχίσει να πρωταγωνιστεί, και όχι μόνο στην ευρωπαϊκή σκηνή.