Φάρσας ανανέωση

Υπάρχει και στο θέατρο και στην πεζογραφία ένα είδος γραφής και επικοινωνίας που τελείως πρόχειρα θα μπορούσα να το χαρακτηρίσω σημιτικό. Διότι οι σημιτικοί λαοί που δεν είναι μόνο, βέβαια, οι Εβραίοι έχουν μια ιδιότυπη αίσθηση της πραγματικότητας, πιθανόν διότι στο παρελθόν τους αλλά και στη σύγχρονή τους εποχή βίωσαν με μια ιδιαίτερη προσέγγιση τον Θεό. Θυμίζω για όσους το ξεχνούν πως οι τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες, η εβραϊκή, η χριστιανική και το Ισλάμ, και οι τρεις έχουν κοινό προπάτορα τον Αβραάμ! Αβραάμ εγέννησε Ισαάκ, Ισαάκ εγέννησε Ιακώβ και πάει λέγοντας, κατεβαίνοντας τις γενιές καταλήγουμε στον Μωυσή, τον Χριστό και τον Μωάμεθ.

Αντίθετα με τις προηγούμενες πολυθεϊστικές θρησκείες, οι μονοθεϊστικές είχαν έναν ηθικό κώδικα άτεγκτο, αυστηρό και συχνά τιμωρητικό για τους παραβάτες. Θυμηθείτε π.χ. ότι ο τραγικός έφηβος Ιππόλυτος, αφοσιωμένος παρθένος στην Αρτεμη, τιμωρείται ακριβώς για την παρθενία του από την ερωτική Αφροδίτη και ο Απόλλωνας καθοδηγεί τον Ορέστη να σκοτώσει τη μάνα του, ενώ η Αθηνά αθωώνει τον μητροκτόνο διότι η ίδια δεν έχει μητέρα, αφού γεννήθηκε ξεπηδώντας από το κεφάλι του Δία!

Ετσι μπορεί κανείς να καταλάβει πως στην ελληνική αντίληψη κυριάρχησε το τραγικό αίσθημα, ενώ στη σημιτική η ειμαρμένη, η μοίρα, το κισμέτ, ο τιμωρός Θεός των Εβραίων και οι αυστηροί κανόνες ζωής του Κορανίου δημιουργούν ασφυκτικούς κλοιούς μέσα στους οποίους ο άνθρωπος είτε υποτάσσεται είτε εξεγείρεται. Θα αναφερθώ σε έξι διαφορετικές ιδιοφυούς παρέκκλισης από τον κανόνα εβραϊκής καταγωγής προσωπικότητες: τον μεγαλοφυή ζωγράφο Ρέμπραντ, τον φιλόσοφο Σπινόζα, τον φυσικό Αϊνστάιν, τον κοινωνιολόγο Μαρξ, τον συνθέτη Μάλερ και τον ψυχίατρο Φρόιντ. Οσο για τον κόσμο του θεάτρου και της λογοτεχνίας, θα περιοριστώ στον Τόμας Μαν, τον Τσάρλι Τσάπλιν, τον Πίτερ Μπρουκ, τον Πίντερ και τον ζωγράφο Ρόθκο.

Ολοι αυτοί και εκατοντάδες άλλοι αποσυνάγωγοι, δηλαδή δραπέτες από τον αυστηρό θεολογικό δογματικό κλωβό, καλλιέργησαν και ένα έξοχο υπόγειο ανατρεπτικό χιούμορ, ένα είδος αντίδοτου στην εκπαίδευση που είχαν παιδιόθεν δεχτεί και στην τυραννική παράδοση που κυρίως λειτούργησε συνεκτικά στις χώρες της μετοικεσίας τους.

Η άλλη σημιτική ομάδα, το Ισλάμ, για χρόνια υποτάχτηκε σε ιμπεριαλιστικές εξουσίες και αμύνθηκε με τη γλώσσα, την παράδοση και κυρίως το χιούμορ. Θυμηθείτε πρόχειρα τον Νασρεντίν Χότζα και τον δικό μας Αίσωπο, που βρέθηκε αιχμάλωτος στην Αθήνα όντας ανατολίτης θυμόσοφος αιρετικός.

ΤΟ ΕΒΡΑΪΚΟ ΧΙΟΥΜΟΡ. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ούτε αδικαιολόγητο που η παγκόσμια κουλτούρα έχει να επιδείξει ένα σημαντικό περιουσιακό στοιχείο που κυριαρχείται από το ανατρεπτικό χιούμορ των σημιτικών λαών, κυρίως των Εβραίων, απανταχού της γης.

Ποιος μπορεί να αγνοήσει το ιδιοφυές ανατρεπτικό χιούμορ του Γούντι Αλεν, κι όχι μόνο του κινηματογραφικού δημιουργού, αλλά και του πεζογράφου. Εχει γράψει αριστουργηματικά διηγήματα μιμούμενος εκπληκτικά το ύφος και τον τρόπο προσέγγισης του Ντοστογέφσκι, του Φλομπέρ, του Εζρα Πάουντ, του Τενεσί Ουίλιαμς!

Ούτε η Παλαιά ούτε η Καινή Διαθήκη στερήθηκαν έξοχα ψήγματα καταλυτικού χιούμορ. Ενα μόνο παράδειγμα: όταν ο Ιησούς προσάγεται στον έπαρχο, εκείνος τον ρωτά «Εσύ είσαι ο Υιός του Θεού και ο Βασιλεύς των Ιουδαίων και των Ουρανών;» και ο Χριστός απαντά «Συ είπας»!

Δεν είναι λοιπόν παράδοξο που υπάρχουν πολλοί σημιτικοί συγγραφείς και ερμηνευτές του θεάτρου, του σινεμά και τώρα της τηλεόρασης που ευδοκίμησαν στην κωμωδία και στη φάρσα, στη σάτιρα και στην παρωδία. Μία από τις πλέον σημαδιακές φωτογραφίες του αιώνα που πέρασε, αιώνα με συνταρακτικά ευοίωνα και δυσοίωνα γεγονότα, είναι η φωτογραφία του Αλβέρτου Αϊνστάιν, της μεγαλύτερης ιδιοφυούς προσωπικότητας που ανέτρεψε τη λογική του παρελθόντος, όπου ο σοφός σαν παις παίζων ηρακλείτεια κοιτάει τον φακό και βγάζει τη γλώσσα του!

Ανεξάρτητα πάντως από φυλή ή θρησκεία, οι μεγάλοι σατιρικοί (Σουίφτ, Γκόγκολ, Τουέιν, Ραμπελέ, Ροΐδης, Ντάριο Φο) παραπέμπουν υφολογικά σ’ αυτή την ανατρεπτική ειρωνική σατιρική παράδοση.

Πρόσφατα είδα στο Θέατρο Παπάγου μια έξοχη σάτιρα ενός, εμού τουλάχιστον αγνώστου, συγγραφέα που το όνομά του, Ερίκ Ασούς, υποψιάζομαι πως ανήκει στη μεγάλη σχολή των σημιτικών σατιριστών ή τους μιμείται έξοχα.

Ο τίτλος της καταιγιστικής σάτιρας αυτής είναι «Ομερτά, η σιωπή των ανδρών». Δεν γνωρίζω αν είναι ο πρωτότυπος τίτλος ή ανήκει, τουλάχιστον ο υπότιτλος, στον μεταφραστή και διασκευαστή σκηνοθέτη και πρωταγωνιστή Κώστα Σπυρόπουλο. Πάντως η λέξη, ο όρος «ομερτά», πάει κι έρχεται μέσα στο έργο και αναφέρεται –ως μεταφορά βέβαια από την κυριολεξία που έχει να κάνει με τους δεσμούς ένοχης δράσης των γκάνγκστερ –στους όρκους μυστικών ανάμεσα σε άνδρες όσον αφορά τις απιστίες τους, τις μοιχείες και τις αμυντικές τους τακτικές στα γυναικεία σχέδια υποταγής τους!

Το έργο του Ασούς είναι χείμαρρος έξυπνων διαλόγων που θυμίζουν τη μεγάλη παράδοση της αμερικανικής κωμωδίας (από τον Τζέρι Λιούις και τον Τζακ Λέμον έως τον Γούντι Αλεν και παλιότερα τους αδελφούς Μαρξ). Το έργο στηρίζεται στα απροσδόκητα, στους αιφνιδιασμούς της αναπάντεχης πλοκής και στην αμηχανία μπροστά στα συνεχή τετελεσμένα.

Τρεις άνδρες, φίλοι, αλληλέγγυοι, που συναντώνται για μια ανδρική ανάπαυλα μακριά από τις συζύγους τους, με τις οποίες όλοι αντιμετωπίζουν προβλήματα, μέσα από μια σειρά προκλήσεων αποκαλύπτουν τα αδιέξοδά τους, τους δισταγμούς τους, τις φανερές ή κρυφές στρατηγικές τους που συγκροτούν ένα σχέδιο βίου έξω από τα θεσμικά συζυγικά καθήκοντα, ως μια ανάπαυλα ή μια παρέκκλιση χάριν παιδιάς.

Το κυρίαρχο δραματουργικό σχέδιο παραπέμπει στη φάρσα, αλλά ενέχει πολλά από τα νεωτερικά στοιχεία που προσκόμισε στο είδος το αμερικανικό θέατρο, στοιχεία που μπολιάζουν στον σχεδόν παράλογο ρυθμό οπτικές κοινωνικής κριτικής, ηθολογικά ψήγματα και όχι σπάνια και κριτικά των θεσμών, των ιδεών και των συνθηκών.

Ο Κώστας Σπυρόπουλος αντελήφθη αυτή την τελευταία πτυχή του ξένου έργου και χωρίς να προδώσει καθόλου το ήθος και το ύφος τού είδους διασκεύασε το όλον μεταφέροντάς το στη σημερινή ελληνική επαρχία, φτάνοντας στην τόλμη ένα του από τα τρία πρόσωπα να μιλάει την ιδιότυπη μακεδονική τοπική διάλεκτο. Εξοχη λύση. Το έργο είναι ακριβώς η άλλη, ανδρική όψη του έργου των Κεχαΐδη – Χαβιαρά «Με δύναμη από την Κηφισιά», όπου γυναίκες «μιλούν» για άνδρες.

Μέσα σ’ ένα τυπικό επαρχιακό σαλόνι του Γιάννη Μουρίκη, με κοστούμια από τα ετοιματζίδικα της Νικόλ Παναγιώτου και μουσική του Γιώργου Σαμπάνη σε στίχους Ελένης Γιαννατσούλια, ο Σπυρόπουλος δίδαξε μια ξεκαρδιστική αλλά με αξιόλογο μέτρο γούστου παράσταση. Ο ίδιος, έκπληξη, δούλεψε την ντοπιολαλιά αυθεντικά και τροφοδότησε με γνήσιο χιούμορ –αν θέλετε, «πλάκα» –το έργο. Ο Πέτρος Λαγούτης, στον καλύτερο ρόλο του, ισορρόπησε χωρίς παραχωρήσεις σε ευκολίες ανάμεσα στο πρόβλημα και στο αδιέξοδο και ο πάντα εκπληκτικός Γιώργος Γαλίτης σχεδίασε έναν κωμικό τύπο που ερχόταν κατευθείαν από τον αγέλαστο ιδιοφυή Μπάστερ Κίτον.

Μια απολαυστική παράσταση.