Τι είναι η «μεταμυθοπλασία»; Σύμφωνα με τον Κώστα Βούλγαρη, συγγραφέα του βιβλίου «Η μεταμυθοπλασία στη νεοελληνική πεζογραφία» που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Βιβλιόραμα, είναι «ένας σοβαρός μεταμοντερνισμός». Οπως ο ίδιος λέει στο «Βιβλιοδρόμιο», «ο μεταμοντερνισμός ήταν μια εσπευσμένη και πρόχειρη απάντηση στην κρίση του μοντερνισμού με σκοπό την υπέρβασή του». Ομως: «Η σχετική συζήτηση ναι μεν υποχώρησε, το αίτημα παραμένει. Η κρίση του μοντερνισμού υπάρχει. Και η μεταμυθοπλασία είναι μια σοβαρή προσπάθεια υπέρβασής του».
Τα θεωρητικά κείμενα, τουλάχιστον στο εξωτερικό, υπάρχουν. Στην Ελλάδα, αντίθετα, δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα τέτοιο. Υπάρχουν όμως πολλά κείμενα που, κατά τον συγγραφέα και κριτικό Κώστα Βούλγαρη αλλά και άλλους, θα μπορούσαν να ενταχθούν σε ένα τέτοιο υποσύνολο. Κείμενα που χρησιμοποιούν τεχνικές όπως ο κέντρωνας, η ντοστογεφσκική πολυφωνικότητα ή η λογοτεχνία-ντοκουμέντο. Και υπάρχουν και κείμενα κριτικής για μεμονωμένες, τέτοιες περιπτώσεις. Το αντίθετο δηλαδή με ό,τι συνέβη λ.χ. στη Γερμανία του ρομαντισμού, όταν τα θεωρητικά κείμενα, η θεωρία της λογοτεχνίας, φτιάχτηκαν πριν από την ίδια τη λογοτεχνία, πριν να υπάρξουν δηλαδή οι συγγραφείς!
Αυτό, πάντως, δεν έχει να κάνει με κάποιου είδους ελληνική προχειρότητα, σε σχέση με τη γερμανική συστηματικότητα για την οποία συνήθως μιλάμε. Αντίθετα με τα κινήματα του ρομαντισμού ή και του μοντερνισμού, σύγχρονα κινήματα όπως της μεταμυθοπλασίας έχουν λιγότερο προγραμματικό χαρακτήρα. Πιστεύουν προγραμματικά μόνο στη ρευστότητα, στις πολλαπλές αλήθειες, στην αποσπασματικότητα, στη διακειμενικότητα αλλά και στην παράλληλη χρήση διαφορετικών ειδών του λόγου. Πιστεύουν επίσης στη σχετικότητα της αξίας ακόμα και του ίδιου του συγγραφέα. Οχι μόνο λόγω του Ρολάν Μπαρτ που διακήρυξε τον «θάνατο του συγγραφέα», αλλά και για πιο πρακτικούς λόγους: ο Ιάκωβος Πολυλάς, επιμελούμενος φιλολογικά τον εξ ορισμού αποσπασματικό Διονύσιο Σολωμό (την αποσπασματικότητα του έργου του την είχε διακηρύξει και ο ίδιος), δεν επιμελήθηκε απλώς το έργο, έγινε περίπου συν-συγγραφέας του. Οπως κάθε επιμελητής του καβαφικού έργου, όταν επιλέγει διαφορετικό σώμα ποιημάτων, παρουσιάζει έναν άλλον καβαφικό εαυτό.
Συν-συγγραφείς
Και στο βιβλίο όμως του Κώστα Βούλγαρη υπάρχουν αρκετοί συν-συγγραφείς. Γιατί το βιβλίο αποτελεί μια περιδιάβαση σε κείμενα δικά του και άλλων, κυρίως άλλων, δημοσιευμένα πρώτα αλλού, με άλλες προϋποθέσεις και στοχεύσεις. Πρόκειται κυρίως για κριτικά σημειώματα αλλά όχι μόνο, κείμενα που πατάνε το ένα στο άλλο και προωθούν τη συζήτηση. Αποτελούν μια νέα σύνθεση που, εντέλει, συγκροτεί ένα θεωρητικό κόρπους για τη μεταμυθοπλασία, φτιαγμένο μάλιστα με τον τρόπο της μεταμυθοπλασίας, κάτι που σημαίνει ότι με σύγχρονους όρους θα μπορούσε να μη θεωρηθεί δοκίμιο, αλλά μυθιστόρημα. Ο ίδιος ο Κώστας Βούλγαρης το αποκαλεί «αφηγηματικό δοκίμιο, πολυφωνικό». Από τις σελίδες του παρελαύνουν κείμενα μεγάλων ονομάτων της πεζογραφίας και της θεωρίας: του Θανάση Βαλτινού, του Χόρχε Λουίς Μπόρχες, του Λουτσιάνο Κάνφορα, της Ρέας Γαλανάκη, του Διονύσιου Σολωμού, του Κώστα Βάρναλη, του Δημήτρη Δημητριάδη, του Νικόλαου Κάλας, του Γιάννη Δάλλα, του Βάλτερ Μπένγιαμιν, του Κώστα Καρυωτάκη, του Ιάκωβου Πολυλά, του Στέφανου Ροζάνη, του Σάββα Μιχαήλ, του Γιώργου Χειμωνά, του Νάνου Βαλαωρίτη, του Κ.Π. Καβάφη, της Τζίνας Πολίτη, της Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου, του Στέφανου Ροζάνη, του Δημοσθένη Κούρτοβικ, του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου, του Μιχαήλ Μπαχτίν και πολλών άλλων (η σειρά, βέβαια, τυχαία). Είναι ένα βιβλίο 450 σελίδων από το οποίο βγαίνει κανείς πλουσιότερος γιατί, είτε εντέλει τον ενδιαφέρει αυτή η θεώρηση των πραγμάτων είτε όχι, βλέπει καινούργιες συνδέσεις και διακειμενικές επαφές για τις οποίες ίσως ήταν ώς τώρα ανυποψίαστος.
Το άλλο κοσμοείδωλο
«Η συνάφεια πολλών κειμένων δεν έχει ώς τώρα αναδειχθεί» εξηγεί ο Κώστας Βούλγαρης. «Επίσης δεν έχει αναδειχθεί η μεταμυθοπλαστική διάσταση πολλών κειμένων. Ο Βαλτινός, λ.χ., έχει αναδειχθεί για άλλες πλευρές του, τη δωρικότητα της γραφής του, για παράδειγμα, όχι όμως για το άλλο αισθητικό πρόταγμα, το άλλο κοσμοείδωλο που προβάλλει μέσα από τη λογοτεχνία του ντοκουμέντου. Η Ρωσίδα Αλεξίεβιτς, που πήρε Νομπέλ, κάνει πράγματα που ο Βαλτινός είχε κάνει πριν από 20-25 χρόνια, και μάλιστα καλύτερα, θα έλεγα».
Ποιοι όμως είναι οι πατέρες της μεταμυθοπλασίας στην Ελλάδα; Κατά τον συγγραφέα, η αγία τριάδα αποτελείται από τον Εμμανουήλ Ροΐδη, τον Θανάση Βαλτινό και τον γνωστό μόνο σε στενούς φιλολογικούς και συγγραφικούς κύκλους Γιάννη Πάνου. «Ο Ροΐδης προηγήθηκε σε διεθνές επίπεδο» λέει ο Κώστας Βούλγαρης. Πράγματι, ιδωμένες εκ των υστέρων, οι τεχνικές του Ροΐδη στην «Πάπισσα Ιωάννα» είναι πρωτοποριακές. Σε μια εποχή που στην Ευρώπη κυριαρχούσε το κλασικό αστικό μυθιστόρημα, εκείνος έφτιαξε μια αφήγηση με τον τρόπο, δήθεν, του ιστοριογράφου. Εχει ως υπότιτλο τη φράση «Μεσαιωνική μελέτη» και ενώ στην πραγματικότητα γράφει μυθιστόρημα, πείθει αρχικά τον αναγνώστη ότι αφηγείται μια αληθινή, ιστορικά τεκμηριωμένη ιστορία. Ταυτόχρονα χρησιμοποιεί αυτούσια αποσπάσματα από έργα άλλων αλλά και από θρησκευτικά κείμενα. Ενώ οι σημειώσεις στο περιθώριο του κειμένου αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της αφήγησης, τεχνική που αργότερα χρησιμοποίησε και ο Μπόρχες. Παράλληλα, παρεμβάλλει στην αφήγηση και τον εαυτό του ως συγγραφέα λέγοντας στον αναγνώστη τι ακριβώς κάνει και διαλύοντας την αληθοφάνεια της αφήγησης. Αυτή η «τεκμηριωτική» μεταμυθοπλασία του Ροΐδη τον τοποθετεί στην πρώτη γραμμή των συγγραφέων αυτής της τάσης, που, αντίθετα με ό,τι θα φανταζόταν κανείς, είναι διαχρονική.
Η βιβλιογραφία
Ο Κώστας Βούλγαρης τοποθετεί στην κορυφή της σχετικής βιβλιογραφίας τη βυζαντινή τραγωδία «Χριστός Πάσχων», τον Αβερρόη, τον Δον Κιχώτη, τον Ντοστογέφσκι, την Πάπισσα Ιωάννα του Ροΐδη, τον Μπόρχες. Και διευκρινίζει ότι πρόκειται για μια περιοχή με αισθητικά προτάγματα που αναδεικνύεται κάθε φορά που είναι συμβατή με την εποχή της. Και ότι δεν πρόκειται για μια απλή τεχνική, αλλά για έναν τρόπο να βλέπουμε τον κόσμο.
Για τον Βαλτινό, ο συγγραφέας λέει ότι τα «Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60» είναι ένα «εξωφρενικά πολυφωνικό μυθιστόρημα μεταμυθοπλασίας» που εκδίδεται το 1989, ακριβώς «όταν αλλάζει ο ρυθμός του κόσμου και εκπίπτει το νεωτερικό κοσμοείδωλο». Το βιβλίο δεν έχει αξιολογηθεί με τον τρόπο που του πρέπει, λέει. Οσο για τον Γιάννη Πάνου, που έγραψε την «Ιστορία των μεταμορφώσεων», ένα «αδιανόητο εγχείρημα που επιχειρεί να συνθέσει μια μεγάλη αφήγηση υπερβαίνοντας τον διηγηματικό κατακερματισμό του Μπόρχες»: ο ίδιος ο Κώστας Βούλγαρης μαζί με τους συγγραφείς Θωμά Σκάσση, Μισέλ Φάις και Τάσο Χατζητάτση έγραψαν το βιβλίο «Γιάννης Πάνου… από το στόμα της παλιάς Remington… 25 χρόνια μετά» (Καστανιώτης, 2006), κάνοντας μια δεσμευτική δήλωση ένταξης στο ρεύμα της μεταμυθοπλασίας και δηλώνοντας τις οφειλές τους στον Πάνου αλλά και τον Θανάση Βαλτινό.
Ο Αλέξης Ζορμπάς και ο Κώστας Χατζηχρήστος
Μέχρι τον Μεσοπόλεμο η φιλολογία στη χώρα μας ασχολιόταν μόνο με την αρχαία γραμματεία
Τι όμως έχει συμβεί γενικότερα στην Ελλάδα με το μυθιστόρημα; «Ο μοντερνισμός στην πεζογραφία δεν ευδοκίμησε» λέει ο Κώστας Βούλγαρης. «Αλλο η ποίηση. Οι Χειμωνάς και Καχτίτσης αποτελούν εξαιρέσεις που επιχείρησαν να υπερβούν τον μοντερνισμό. Είναι σαν να περνάμε από τον Ροΐδη απευθείας στη σύγχρονη μεταμυθοπλασία, χωρίς να περάσουμε από τον μοντερνισμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι το βασικό χαρακτηριστικό του μοντερνισμού, η δημιουργία λογοτεχνικών χαρακτήρων με αποτύπωμα, στην Ελλάδα δεν το είδαμε. Πλην του Ζορμπά, άλλος τόσο ισχυρός λογοτεχνικός χαρακτήρας δεν φτιάχτηκε. Τους χαρακτήρες στην Ελλάδα τούς έφτιαξε ο κινηματογράφος. Λ.χ., τους χαρακτήρες που υποδύθηκε ο Χατζηχρήστος».
Το γεγονός ότι δεν έχουμε στην Ελλάδα σχετική θεωρητική σκευή οφείλεται, κατά τον συγγραφέα, στο ότι μέχρι τον Μεσοπόλεμο η φιλολογία στη χώρα μας ασχολιόταν μόνο με την αρχαία γραμματεία. «Η νεοελληνική φιλολογία, ακόμα και σήμερα, δεν έχει απόλυτα συγκροτηθεί ως κλάδος. Ενώ υπάρχει και η γνωστή σχέση μας με το ξένο. Εισάγουμε έτοιμα εργαλεία χωρίς να μετέχουμε στη συζήτηση. Τα εργαλεία όμως αυτά έχουν φτιαχτεί με άλλα κειμενικά δείγματα». Οσο για τους λόγους που τα ελληνικά κείμενα δεν βγαίνουν προς τα έξω… «Υπάρχουν πράγματι δυνατά ελληνικά κείμενα. Στον τομέα της μεταμυθοπλασίας έχουμε μάλιστα ένα πολύ ιδιαίτερο ελληνικό χαρακτηριστικό, την επιμονή με την Ιστορία. Πρόκειται για κάτι αντίστοιχο με το λατινοαμερικανικό ρεύμα των Μπόρχες και Κορτάσαρ. Αλλά υπάρχει το πρόβλημα της γλώσσας. Ηδη από την εποχή του Σολωμού στην Ελλάδα γίνονταν κατά καιρούς πράγματα πιο προωθημένα από ό,τι σε άλλες κουλτούρες, αλλά η ελληνική γλώσσα δεν είχε το ειδικό βάρος που θα έκανε τους άλλους να της δώσουν σημασία. Πρόκειται απλώς για θέματα ισχύος. Ο περίφημος Δυτικός Κανόνας είναι ιδίως αγγλοσαξονικός. Εχει και ένα κομμάτι γαλλικό και ολίγο γερμανικό, αλλά δεν έχει λ.χ. καν ρωσικό κομμάτι. Αρα πώς θα έχει ελληνικό; Σήμερα, πάντως, ένα μεγάλο μέρος των ελλήνων πεζογράφων συνεχίζει, εκπρόθεσμα, να ψάχνει ένα αστικό μυθιστόρημα, έναν μοντερνισμό» καταλήγει ο Κώστας Βούλγαρης.
Κατά την άποψή του, όταν στις ΗΠΑ σήμερα υπάρχει ο Πίντσον, δεν μπορείς να προσπαθείς να γράφεις σαν Χέμινγουεϊ. «Την εποχή αυτή του Τραμπ και του Ισλάμ δημιουργείται άλλη αντίληψη για τον κόσμο, μια άλλη πραγματικότητα, ζούμε σε άλλη ιστορική φάση. Οπότε και στην Ελλάδα δεν έχει νόημα να κυνηγάμε το αστικό μυθιστόρημα που δεν φτιάξαμε εγκαίρως. Αλλωστε στην ελληνική πεζογραφία τα σημαντικά πράγματα έγιναν στις αποκλίσεις. Σε άλλες περιοχές λόγου με αποκλίνουσα μορφή».
Θανάσης Βαλτινός
Το εγωπαθές εγχείρημα του συγγραφέα
«Βασικό ζητούμενο στην τέχνη είναι η ανανέωση των μορφών. Η επανάληψη δημιουργεί αδιέξοδα. Φροντίζουμε να βρούμε καινούργιους τρόπους αντιμετώπισης των διαφόρων θεμάτων για να κάνουμε δραστικό το αποτέλεσμα. Βλέπω τη λογοτεχνία σαν έναν σταθερό διάλογο ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη, μόνο που ο αναγνώστης είναι μια πολύ θολή κατάσταση και κυρίως παθητική στη συνείδηση του συγγραφέα. Ο συγγραφέας βέβαια δεν κοινωνιολογεί ούτε αποφαίνεται για λογαριασμό κάποιου αόριστου πλήθους. Ο συγγραφέας παλεύει με τους δαίμονες που κουβαλάει μέσα του και του είναι απαραίτητο να μοιραστεί με κάποιους αυτό το πάλεμα. Η δημοσιοποίηση στην τέχνη είναι ένα απαραίτητο στοιχείο γιατί έτσι ολοκληρώνεται αυτό το εγωπαθές εγχείρημα, με το να μετατρέπεται δηλαδή σε κοινή εμπειρία. Η επιδίωξη αλλαγής των μορφών είναι μέσα σ’ αυτή την προσπάθεια, να διατηρηθεί η δραστικότητα που πρέπει να έχει το έργο, το κείμενο στην περίπτωση αυτή».
– Το κείμενο αυτό του Θανάση Βαλτινού περιέχεται στο βιβλίο και πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Πόρφυρας».
Πρόκειται για συζήτηση με το κοινό στο επιστημονικό συνέδριο«Φραγκιάς – Καχτίτσης – Βαλτινός: χώρος – χρόνος – μνήμη», που πραγματοποιήθηκε στην Κέρκυρα τον Σεπτέμβριο του 2014.
Κώστας Βούλγαρης
Η μεταμυθοπλασία στη νεοελληνική πεζογραφία
Εκδ. Βιβλιόραμα, 2017, σελ. 476
Τιμή: 27 ευρώ
