ΠΑΝΣΤΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ

Τον Σεπτέμβριο του 1935 σε ένα ημιορεινό και δυσπρόσιτο χωριό της Νοτιοδυτικής Μεσσηνίας, τα Κάτω Μηνάγια, ακούστηκε για πρώτη φορά το σχολικό κουδούνι. Τα εγκαίνια του Δημοτικού Σχολείου έγιναν σε κλίμα συγκίνησης και ενθουσιασμού. Οι κάτοικοι ήλπιζαν σε καλύτερες μέρες. Δεν φαντάζονταν τότε ότι το μονοτάξιο διδακτήριο του χωριού τους θα φιλοξενούσε τα επόμενα χρόνια μερικές από τις πιο ηρωικές στιγμές της σύγχρονης Ιστορίας. Την περίοδο 1941-1944, το Δημοτικό Σχολείο Κάτω Μηνάγια –πλέον Κάτω Αμπελοκήπων –θα μετατρεπόταν στο ιστορικό αρχηγείο της Εθνικής Αντίστασης Νότιας Μεσσηνίας ενώ ο δάσκαλός του, Κωνσταντίνος Γέμελος, θα αναδεικνυόταν σε μία από τις θρυλικές μορφές του ΕΑΜ και θα ενέπνεε καλλιτέχνες όπως τον Ρίτσο και τον Φαρσακίδη.

Αυτό το εμβληματικό παρελθόν του σχολείου έχει απομείνει πλέον να το θυμίζει ένας ερειπωμένος σκελετός. Με στόχο να μη χαθεί η γνώση για την ιστορία του από τη συλλογική μνήμη, μια εντατική προσπάθεια για τη διάσωσή του βρίσκεται σε εξέλιξη τον τελευταίο καιρό. Σε λίγες ημέρες αναμένεται η γνωμοδότηση της υπηρεσίας Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Εργων Πελοποννήσου για τον χαρακτηρισμό του κτιρίου ως «Διατηρητέου Νεωτέρου Μνημείου», ενδιαφέρον για το θέμα έχει δείξει η Περιφέρεια Πελοποννήσου, ενώ ιδιώτες συλλέγουν με μεράκι στοιχεία για το παρελθόν του σχολείου που τεκμηριώνουν την αξία του. Η κινητοποίηση υπερβαίνει τα ελληνικά σύνορα: μια καταξιωμένη ζωγράφος, η Joanna Kordos που ζει και εργάζεται στην Αυστραλία, θα εκθέτει μέχρι σήμερα, 30 Σεπτεμβρίου σε ηλεκτρονικό οίκο δημοπρασιών ένα από τα έργα της (https://www.32auctions.com/artauction424) ώστε να προσφέρει τα έσοδα που θα συγκεντρωθούν για την αποκατάστασή του. Σύμφωνα με την Joanna Kordos, η οποία είναι γόνος μεταναστών από τους Κάτω Αμπελοκήπους, ο πίνακας αποτελεί φόρο τιμής στα παιδιά που φοίτησαν στο σχολείο αλλά δεν κατάφεραν να ολοκληρώσουν τον κύκλο της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης λόγω των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών της εποχής.

Κοιτίδα πολιτισμού

Ιδρυθέν με βασιλικό διάταγμα που υπεγράφη το 1921 στο Κορδελιό της Σμύρνης, το Δημοτικό Σχολείο Κάτω Αμπελοκήπων χτίστηκε στα πρότυπα του αγροτικού μονοτάξιου διδακτηρίου της δεκαετίας του ’20. Της κατασκευής του είχε προηγηθεί ένας μακροχρόνιος έρανος στην ευρύτερη περιοχή της Πυλίας για τη συγκέντρωση των απαιτούμενων πόρων και η προσφορά εθελοντικής εργασίας από τους κατοίκους οι οποίοι συνέδραμαν τους πετράδες Τσαφαραίους, γνωστούς τεχνίτες της περιοχής που ανέλαβαν το έργο.

Τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του το σχολείο έγινε κοιτίδα καινοτόμων εκπαιδευτικών δράσεων, βασικός φορέας των οποίων υπήρξε ένας μικρασιάτης δάσκαλος που διορίστηκε εκεί το 1937, ο Κωνσταντίνος Γέμελος. Σε αυτό το απομακρυσμένο χωριό την εποχή εκείνη οργανώνονται με άξονα το σχολείο θεατρικές παραστάσεις, μουσικές εκδηλώσεις με γραμμόφωνο που φέρνει ο δάσκαλος στον οικισμό, μαθήματα φωτογραφίας, διδασκαλίες εκτός τάξης μέσω των «εωθινών περιπάτων», εκπαιδευτικές εκδρομές. Και οι καλύτερες μαθητικές εκθέσεις εκδίδονται σε βιβλιαράκια με τον τίτλο «Μικρά Διαμάντια» ώστε να μοιραστούν στα δημοτικά σχολεία της ευρύτερης περιοχής.

Το εμβληματικό παρελθόν

Το εκπαιδευτικό έργο του σχολείου θα διακοπεί βίαια τον Οκτώβριο του 1940 με την κήρυξη του πολέμου, την επιστράτευση του δασκάλου και το κλείσιμο της σχολικής μονάδας. Ενα χρόνο αργότερα και λίγες ημέρες μετά την ίδρυση του ΕΑΜ, οι Κάτω Αμπελόκηποι θα επιλεγούν ως έδρα του αρχηγείου της Εθνικής Αντίστασης στην περιοχή λόγω της στρατηγικής γεωγραφικής τους θέσης. Είναι ένας οικισμός απομακρυσμένος, με δύσκολη προσβασιμότητα και βρίσκεται στο κέντρο του νομού.

«Το σχολείο λειτουργεί ως εστία των καταδιωκόμενων αγωνιστών από τους κατακτητές και ως χώρος ανεφοδιασμού των αντιστασιακών οργανώσεων της ευρύτερης περιοχής, ενώ από τον Οκτώβριο του 1943 στεγάζεται στον χώρο του το πρώτο ένοπλο τμήμα του ΕΛΑΣ που κατεβαίνει στη Μεσσηνία», λέει ο Δημοσθένης Κορδός, υποψήφιος διδάκτορας Πολιτισμικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, ο οποίος έχει πρωτοστατήσει στην ανάδειξη του σχολείου ως μνημείου και έχει πραγματοποιήσει ενδελεχή έρευνα για την ιστορία του. «Αποκορύφωμα των σημαντικών γεγονότων που συνέβησαν στο σχολείο αποτέλεσε η Παμπύλια Συνδιάσκεψη της επαρχιακής επιτροπής του ΕΑΜ, με θέμα την οργάνωση και διεξαγωγή εκλογών σε όλη την επικράτεια, που έγινε τον Φεβρουάριο του 1943. Σε αυτήν συμμετείχαν ηγετικά στελέχη, όπως ο βετεράνος τριών πολέμων ταγματάρχης Ηλίας Κλάπας από το Χαρακοπειό, ενώ στην επιτροπή του ΕΑΜ Πυλίας συμμετείχε και ο δάσκαλος Γέμελος ο οποίος αργότερα, την περίοδο 1947-1949, θα εξοριστεί στη Μακρόνησο και θα υποστεί φρικτά βασανιστήρια που θα απαθανατιστούν σε χαρακτικό του Φαρσακίδη. Αναφορά στα βασανιστήρια του Γέμελου θα κάνει και ο Γιάννης Ρίτσος σε ποίημά του», συμπληρώνει ο Δημοσθένης Κορδός.

«Για να γίνει κατανοητή η σημασία του αρχηγείου του ΕΑΜ στην περιοχή αξίζει να αναφερθεί το εξής», συνεχίζει. «Εκμεταλλευόμενα την ύπαρξη του μηναγιώτικου ρέματος και του μεγάλου όγκου διερχόμενων υδάτων, στελέχη της οργάνωσης δημιούργησαν σε έναν εγκαταλειμμένο νερόμυλο του 19ου αιώνα μια θαυμαστής επινόησης υδροηλεκτρική εγκατάσταση για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας μέσω της εκμετάλλευσης της δυναμικής ενέργειας του νερού. Με αυτήν φόρτιζαν μια μπαταρία αυτοκινήτου. Η μπαταρία μεταφερόταν τη νύχτα σε κοντινό νερόμυλο και με αυτήν λειτουργούσε μυστικά ένα ραδιόφωνο. Ετσι μάθαιναν κάθε βράδυ τα νέα μέσω BBC, ενώ με τη χρήση γραφομηχανής συνέτασσαν Δελτίο Τύπου με τις βασικότερες ειδήσεις και το κυκλοφορούσαν με απόλυτη μυστικότητα σε όλους τους οικισμούς της ευρύτερης περιοχής, μέσω του αρχηγείου».

Ο επιτελικός ρόλος του σχολείου είχε ως αποτέλεσμα να βρεθεί αρκετές φορές στο στόχαστρο εχθρικών πυρών. Μία από αυτές, στις 4 Απριλίου 1944 όταν πυροβόλα των Γερμανών βάλλουν κατά του χωριού με ομοβροντία οβίδων. Το κτίριο του σχολείου γλιτώνει εκ θαύματος.

Στα όρια της καταστροφής

Με τη λήξη του πολέμου θα συνεχίσει να υπηρετεί τον εκπαιδευτικό σκοπό του και εκατοντάδες μαθητές θα περάσουν από τα θρανία του. Μέχρι τον Ιούνιο του 1970, όταν το σχολικό κουδούνι θα χτυπήσει για τελευταία φορά. «Την εποχή εκείνη ένα κάθετο ρήγμα που εντοπίστηκε στην ανατολική πλευρά του κτιρίου δημιούργησε προβλήματα στατικότητας και κρίθηκε ότι το κτίριο δεν παρέχει ασφάλεια», λέει ο Δημοσθένης Κορδός. «Ετσι το σχολείο αφέθηκε στην τύχη του, η στέγη έπεσε, το πάτωμα σάπισε και ουσιαστικά βρίσκεται στα όρια της καταστροφής. Από το 1970 μέχρι το 1975 οι μαθητές φοίτησαν στο σχολείο του γειτονικού χωριού Καλλιθέα, ενώ από το 1976 ώς το 1981 λειτούργησε και πάλι σχολείο στους Κάτω Αμπελόκηπους, σε ένα βοηθητικό κτίριο του ιερού ναού του χωριού. Το 1981 λόγω έλλειψης του απαιτούμενου αριθμού μαθητών έπαψε οριστικά η λειτουργία Δημοτικού Σχολείου στο χωριό», προσθέτει.

Το στοίχημα πλέον είναι να μην περάσει στην αφάνεια ένα κτίριο που αποτυπώνει σημαντικές σελίδες της ιστορίας και του πολιτισμού. Κάποιες σκέψεις περιλαμβάνουν την αξιοποίησή του ως μουσείου με θέμα την τοπική ιστορία. Αλλοι θεωρούν ότι η κατασκευή του μηναγιώτικου φράγματος που σχεδιάζεται στην περιοχή θα μπορούσε να γίνει η αφορμή ώστε το Δημοτικό Σχολείο να λειτουργήσει ως Παρατηρητήριο Περιβαλλοντικών και Πολιτιστικών Πόρων. «Υπάρχουν κτίρια στον ρου της ανθρώπινης ιστορίας που έχουν αφήσει το αποτύπωμά τους στην ιστορική και πολιτισμική εξέλιξη του τόπου και της ανθρωπογεωγραφίας του. Ενα τέτοιο είναι το Δημοτικό Σχολείο Κάτω Αμπελοκήπων Μεσσηνίας», λέει ο Δημοσθένης Κορδός. «Ευελπιστούμε ότι οι αρμόδιοι φορείς έστω και την ύστατη στιγμή, που το κτίριο εκπέμπει το τελευταίο SOS, θα διασώσουν τη συλλογική μνήμη…».