Ο Πιμ, ο Βερν και ο Μόμπι Ντικ

Ο,τι θα διαβάσετε δεν φιλοδοξεί να υποκαταστήσει τη λογοτεχνική κριτική. Αλλά επειδή παιδιόθεν υπήρξα βιβλιοφάγος, είμαι ενημερωμένος πάνω σε ένα ευρύ φάσμα της παγκόσμιας λογοτεχνικής περιουσίας. Ετσι συχνά νιώθω την ανάγκη να ανακοινώσω κάποιες σκέψεις μου που πηγάζουν από μια άλλη ανάγνωση κάποιου κλασικού, από μια δημιουργική μετάφραση ή από μια έκδοση που εξυπηρετεί ευρύτερη δίψα για τις πηγές, τις εκδοχές, τις εκπαιδευτικές και πολιτισμικές ιδέες που διαχέονται από ένα λογοτεχνικό κείμενο.

Χάρηκα λοιπόν πολλαπλώς με μια έκδοση κυριολεκτικά πλήρη, μέρος εξάλλου μιας πολύτιμης σειράς που έχει βγάλει στο πέλαγος των εκδόσεων (σειρά Aldina) ο Gutenberg. Είναι μια σειρά που ετοίμασε και κωδικοποίησε ο αείμνηστος Δημήτρης Αρμάος και την ανέλαβε με σεβασμό η Ζωή Μπέλλα – Αρμάου.

Στην περίπτωση που σταθμεύω, αναφέρομαι στο μυθιστόρημα(;) του Εντγκαρ Αλαν Πόε «Η αφήγηση του Αρθουρ Γκόρντον Πιμ από το Νάντακετ». Οι άνθρωποι που αγαπούν τη μεγάλη λογοτεχνία γνωρίζουν βέβαια τον ποιητή Πόε, κι όχι μόνο από το διασημότερο ποίημά του, την μπαλάντα «Το κοράκι». Επίσης τον γνωρίζουν για τα αξεπέραστα σε πρωτοτυπία και τόλμη καταγραφής των εγκάτων διηγήματά του. Εξάλλου θεωρείται και ένας από τους πρώτους ιδιοφυείς συγγραφείς αστυνομικής λογοτεχνίας με τα «εγκλήματα της οδού Μοργκ».

Ο Πόε έχασε νωρίς τους γονείς του και υιοθετήθηκε από το άκληρο ζεύγος Αλαν, αλλά μετά τον θάνατο της θετής του μητέρας οι σχέσεις του με τον θετό του πατέρα (τον αποκλήρωσε όταν πέθανε) τον οδήγησαν σ’ έναν πλάνητα βίο που κατέληξε στο τελευταίο στάδιο του αλκοολισμού, πέθανε στον δρόμο μια κρύα νύχτα, μεθυσμένος, μόνο 40 ετών.

Τα περισσότερα έργα του δημοσιεύτηκαν σε περιοδικά, στα οποία υπήρξε συχνά αρχισυντάκτης, θέση που γρήγορα εγκατέλειπε. Προσπάθησε να δημιουργήσει περιοδικά υψηλών προδιαγραφών, αλλά απέτυχε.

Εξαίρεται βέβαια η ανδρική φιλία που φτάνει έως την αυτοθυσία, όταν τέσσερις διασωθέντες σ’ ένα έρμαιο των κυμάτων σαπιοκάραβο, νηστικοί, βάζουν κλήρο ποιος θα φαγωθεί και ο άτυχος πρόθυμα υποκύπτει, σφαγιάζεται και εστιάζεται! Δεν μας είναι άγνωστα ανάλογα έργα της εποχής. Η γενιά μου τουλάχιστον στα έξοχα περιοδικά της δεκαετίας του ’40 για παιδιά διάβασε σε συνέχειες το ανάλογο πειρατικό του Στίβενσον «Το νησί των θησαυρών», αλλά συνάμα το έργο του Κόνραντ «Ο νέγρος του “Νάρκισσου”» και πάνω απ’ όλα τον «Ροβινσώνα Κρούσο». Ας μην αφήσω από αμέλεια και τους δικούς μας όχι απλώς θαλασσογράφους (κι έχουμε έξοχους και πολλούς) όσο μιμητές, πρωτότυπους όμως και γλωσσικά αξεπέραστους, τον Κόντογλου και τον Κώστα Χατζηαργύρη, με τα αριστουργήματα «Πέδρο Καζάς» του πρώτου και «Ο θρύλος του Κωνσταντή» του δεύτερου.

Δεν είναι λοιπόν το θέμα που σε σταματάει στο «αφήγημα του Πιμ». Ακολουθεί μια τεράστιων αριστουργημάτων μόδα για τρεις αιώνες. Εκπλήσσει βέβαια η δεξιοτεχνία ενός τελείως αταξίδευτου ανθρώπου (το μόνο ταξίδι του οικογενειακώς ήταν στο Λονδίνο με πλοίο της γραμμής) στη χρήση τεχνικών όρων, εργαλείων, μεθόδων και θαλασσοπορείας με πανιά στους άγριους καιρούς άγνωστων θαλασσών του Νότιου Πόλου. Κι εδώ θα σταθώ για να εκφράσω τον θαυμασμό μου για τον μεταφραστή, τον Πολύκαρπο Πολυκάρπου, γνωστό ηθοποιό και πολύπειρο μεταφραστή. Είχα την τύχη να τον έχω φοιτητή στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών και συχνά συνάδελφο σε δραματικές σχολές. Αξίζει μια μεγάλη προσοχή αυτή η εξαντλητική δουλειά του πάνω σε ειδική θαλασσινή ορολογία και στην εξαίρετη προσθήκη στην έκδοση λεξιλογίου θαλασσινών όρων με την ιταλική και την ελληνική τους εκδοχή.

Αλλά να ήταν μόνο αυτό. Η πολύτιμη αυτή έκδοση του Gutenberg συμπληρώνεται με έξοχα δοκίμια που αποκαλύπτουν όλη τη στρωματογραφία αυτού του νεανικού αριστουργήματος (γράφτηκε όταν ο Πόε ήταν 30 χρόνων!). Οι μελετητές του έργου του πέραν από τη λογοτεχνική τεχνική φτάνουν να ανακαλύψουν μυστικιστικές κρυψώνες, ψυχαναλυτικές αποκρύψεις, θεολογικές δογματικές και φιλοσοφικές καταβυθίσεις.

Το έργο διαβάζεται σαν ένα παλίμψηστο, σαν ένα πρόσχημα, σαν ένα συμβολικό μπουκάλι πεταμένο στο πέλαγος από έναν αξεδίψαστο για το άγνωστο ναυαγό που αναζητεί μια παραπλανημένη άλλη ψυχή να πορευτούν πριν από το χάος, στο μηδέν και στην αθανασία τους! Οι μελετητές που συμπληρώνουν το έργο με τρόπο πλήρη (έργο εκδοτικής παιδείας!) συχνά φτάνουν και σε ερμηνευτικές υπερβολές όταν αναφέρονται στο κείμενο συγκρίνοντάς το με μια Αποκάλυψη, αλλά η προσπάθειά τους συγκινεί διότι αποδεικνύει πως η μελέτη ενός λογοτεχνικού κειμένου ομοιάζει με την αρχαιολογική ανασκαφή, που ενώ αναζητεί οικισμό, πέφτει σε νεκρομαντείο και σε τεκμήρια ανθρωποθυσίας.

Η έξοχη έκδοση που σχολιάζει μας αιφνιδιάζει συνεχώς. Εκτός από το εκτεταμένο χρονολόγιο του Πόε με όλες τις περιπέτειες του βίου και της δημιουργίας του, μας προσφέρει και ένα εξαντλητικό απόσπασμα από το έργο του Ιουλίου Βερν «Η σφίγγα των πάγων» (1897), όπου ο δαιμόνιος εκείνος συγγραφέας συνεχίζει από εκεί που σταμάτησε ο Πόε.

Δεν χρειάζεται βέβαια να πληροφορήσω τον αναγνώστη μου ότι συνεχώς το έργο του Πόε αντιπαραβάλλεται με το αριστούργημα των αιώνων, τον «Μόμπι Ντικ» του Μέλβιλ.