«Το σκοτάδι που υπάρχει πίσω από το έντονο φως»

Η ερχόμενη Κυριακή ταυτίζεται με έναν μεγάλο σταθμό στην ιστορία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής –και μάλιστα σ’ αυτήν που δεν έχει γραφτεί ακόμη. Με την «Ηλέκτρα» του Ρίχαρντ Στράους, μία από τις πλέον απαιτητικές όπερες με ελληνική θεματολογία, εγκαινιάζει τη νέα περίοδό της στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Και ειδικά για την περίσταση εμπιστεύεται αυτό το ορόσημο στις ενωμένες δυνάμεις θετικών ανθρώπων του πολιτισμού. Τη μουσική διεύθυνση έχει ο Βασίλης Χριστόπουλος (μια δικαίωση κατά κάποιον τρόπο ύστερα από την «έξωσή» του από την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών το 2014, αφού την είχε ανανεώσει), ενώ σκηνοθετεί ο διεθνής σκηνογράφος μας Γιάννης Κόκκος. Στον ρόλο της Κλυταιμνήστρας εμφανίζεται η Αγνή Μπάλτσα –στην πρώτη της συνεργασία με τη Λυρική! -, για την οποία οι «κατάσκοποι» στις πρόβες μεταφέρουν ήδη τις καλύτερες εντυπώσεις.

Η επιλογή ήταν του Γιώργου Κουμεντάκη. Η «Ηλέκτρα» είναι ένα έργο που το αγαπάω πάρα πολύ, το έχω ανεβάσει δύο φορές παλιότερα και ήθελα πάντοτε να μπορέσω να το κάνω στην Αθήνα. Είναι η πρώτη φορά που η Λυρική ανεβάζει το συγκεκριμένο έργο και είναι κάτι πάρα πολύ σημαντικό και για την ποιότητα του έργου, που είναι μιας μεγάλης δυσκολίας εκτέλεση, αλλά και φωνητικά. Ηταν πολύ σημαντική αυτή η επιλογή γιατί κατά κάποιον τρόπο ενώνει πολλά πράγματα. Ενώνει τη σύγχρονη όπερα, έστω κι αν η όπερα της αρχής του 20ού αιώνα είναι μία από τις πιο σπουδαίες όπερες που ανοίγουν τον δρόμο στη μουσική του 20ού – 21ου αιώνα. Από την άλλη μεριά υπάρχει το θέμα που είναι βασισμένο πάνω στην ιστορία των Ατρειδών, η οποία είναι κοιταγμένη κι εκείνη με ένα ποιητικό όραμα από τον Χόφμανσταλ. Τη συνδέει με τις επιτεύξεις της ψυχανάλυσης, τη σημασία και το βάρος που έχει η ανακάλυψή της.

Προσπάθησα να συνδέσω πολλά πράγματα. Ολα τα επίπεδα και της γραφής και της μουσικής και φυσικά του υποσυνείδητου της ιστορίας, μιας και μιλάμε για ψυχανάλυση. Οπότε στη σκηνή θα υπάρχει μια διήγηση που θα είναι πιο κοντά σε μια ιστορία οικογένειας. Υπάρχει λιγότερο το στοιχείο της τιμωρίας, όπως το γνωρίζουμε στην αρχαία τραγωδία. Ο Χόφμανσταλ μιλάει για εκδίκηση και είναι αυτή η διάσταση που με ενδιέφερε κυρίως. Η εκδίκηση είναι μια έννοια που και στην εποχή μας παίρνει μια τεράστια σημασία και πηγαίνει πέραν της τιμωρίας.

Η παράσταση είναι εμφανώς θεατρική. Και ο Χόφμανσταλ και ο Στράους ήθελαν να δώσουν μια θεατρική μουσική παράσταση και αυτό φυσικά βασίζεται πάρα πολύ στον τρόπο που οι τραγουδιστές είναι και ηθοποιοί. Είναι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί κάτι τέτοιο αν οι τραγουδιστές είναι αποκλειστικά απασχολημένοι από τη μουσική. Οι τραγουδιστές που έχουμε, σαν την Αγνή Μπάλτσα, τη Ζαμπίνε Χογκρέφε, τον Δημήτρη Τηλιακό, είναι δυνατοί σ’ αυτό. Και αισθητικά η παράσταση αναμειγνύει πολλά στοιχεία που βγαίνουν από την αισθητική της Βιέννης μέχρι μια αισθητική του μεταπολέμου του ελληνικού και της τραγωδίας. Αυτό που με ενδιέφερε κυρίως ήταν πώς το παρελθόν επηρεάζει το παρόν και καθορίζει το μέλλον. Κι αυτό δοσμένο μέσα από την πατρική μορφή. Στο έργο του Χόφμανσταλ, η απουσία του Αγαμέμνονα είναι καθοριστική και κινεί υπογείως όλες τις κινήσεις και τις φαντασιώσεις των ηρώων. Αυτό το βάρος προσπάθησα να δώσω και με θεατρικά μέσα. Βέβαια είναι η μόνη φορά στη λογοτεχνική ιστορία που η Ηλέκτρα πεθαίνει και ο Ορέστης με τον τρόπο που τελειώνει η όπερα είναι πιο πολύ ένας αισχυλικός παρά ένας του Σοφοκλή Ορέστης.

Αυτό που με ενδιέφερε κυρίως εδώ, γνωρίζοντας πως το ελληνικό κοινό είναι πολύ εξοικειωμένο με την τραγωδία και δεν έχει να αντιμετωπίσει απορίες στην ιστορία ή στα δεύτερα επίπεδά της, ήταν να αποδώσω κάτι που να έχει μια βάση της τραγωδίας της ελληνικής όπως την έχω γνωρίσει από το θέατρο μέσα από τους μεγάλους δασκάλους μου. Από την άλλη μεριά, να συνδέσω την ευρωπαϊκή εμπειρία με την ελληνική πολιτιστική φαντασίωση της Γερμανίας. Με μια απλότητα συνάμα και μια καθαρή γραφή στις σχέσεις και την εξέλιξη της ιστορίας. Με ενδιαφέρει αυτή η καθαρή γραφή να μην εμποδίζει τη σκιά και το σκοτάδι που υπάρχει πάντα πίσω από το έντονο φως.

Νομίζω ότι το ελληνικό κοινό είναι πολύ εξοικειωμένο και με τη βιαιότητα. Κι αυτή η βιαιότητα που υπάρχει μέσα στο έργο του Στράους και του Χόφμανσταλ μας συνδέει κατά κάποιον τρόπο με τον σημερινό κόσμο. Είναι ένα στοιχείο, νομίζω, που το ελληνικό κοινό θα αποδεχτεί με επιείκεια.

Είναι ένα έργο που χρειάζεται μεγάλη συγκέντρωση και ένταση στις πρόβες. Η συνεργασία μου με τον Βαγγέλη Χριστόπουλο υπήρξε υποδειγματική και ήταν μια συνεχής συνεργασία πάνω σε θέματα που αφορούν τη σκηνή, τη μουσική. Ηταν παρών σε όλες τις πρόβες, βλέποντας πώς είναι η σκηνοθεσία, κι έκανε μια εξαιρετική δουλειά. Και η ορχήστρα της Λυρικής έχει κάνει ένα μεγάλο άλμα. Καθώς και όλοι οι παράγοντες της παράστασης όπως οι έλληνες τραγουδιστές που έχουν μικρούς ρόλους και βρίσκονται σ’ ένα υψηλότατο επίπεδο ώστε να παρουσιαστεί κάτι που να είναι πολύ ενιαίο και δυνατό.

Η εμμονή της εκδίκησης

Η μονόπρακτη «Ηλέκτρα» του Στράους, με την ιδιαίτερη σύνθετη παρτιτούρα, προβλέπει περίπου 110 μουσικά όργανα και δεν έχει παρουσιαστεί μέχρι πρότινος από την Εθνική Λυρική Σκηνή. Βασίζεται σε ποιητικό κείμενο του αυστριακού συγγραφέα και ποιητή Χούγκο φον Χόφμανσταλ, το οποίο αντλήθηκε από το ομώνυμο θεατρικό του (1903). Παρότι στηρίζεται στην τραγωδία του Σοφοκλή, το κείμενο επικεντρώνεται κυρίως στην εμμονή της Ηλέκτρας να εκδικηθεί τον θάνατο του πατέρα της αλλά και την ψυχολογία της, καθώς συνομιλεί με τα υπόλοιπα πρόσωπα της τραγωδίας, την αδελφή της Χρυσοθέμιδα, τον αδελφό της Ορέστη και τη μητέρα της Κλυταιμνήστρα.

INFO

«Ηλέκτρα», 15, 18, 22, 26, 31/10 στις 20.00. Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Εισιτήρια (15, 30, 40, 60, 65, 100 ευρώ, φοιτητικό / παιδικό 15 ευρώ, περιορισμένης ορατότητας 10 ευρώ): τηλ. 213-0885.700, καταστήματα Public, http://tickets.public.gr/