Η Οκτωβριανή Επανάσταση έγινε τον Νοέμβριο –και αυτό το σύντομο καλαμπούρι, που συνδέει τόσο πετυχημένα τους κομμουνιστές με τους παλαιοημερολογίτες, μας αποκαλύπτει περισσότερα για τη θρησκευτική φυσιογνωμία του κομμουνιστικού κόμματος από όσα θα ήθελαν ή θα άντεχαν ποτέ οι ίδιοι οι κομμουνιστές να παραδεχτούν. «Για τον μελετητή της Ρωσικής Επανάστασης», γράφει ο Τσάινα Μίεβιλ στον δικό του εκρηκτικό «Οκτώβρη» (Μεταίχμιο, 2017), «κυριολεκτικά εξαρθρώθηκε ο χρόνος. Εως το 1918, στη Ρωσία ίσχυε το Ιουλιανό ημερολόγιο, που σημαίνει δεκατρείς ημέρες πίσω από το νέο Γρηγοριανό ημερολόγιο». Καθώς θα δούμε, όμως, για τους μελετητές, στα εκατό χρόνια που πέρασαν από τότε, ο χρόνος δεν ήταν ο μόνος που εξαρθρώθηκε.
Για τον εορτασμό της εκατονταετηρίδας εκδόθηκαν –και θα εκδοθούν έως το τέλος του έτους –πολλοί σχετικοί τίτλοι, οι πιο πολλοί υμνητικοί, όπως ήταν αναμενόμενο, λιγότεροι επικριτικοί ή ίσων αποστάσεων. Μολαταύτα, σε οποιαδήποτε άλλη ευρωπαϊκή χώρα, όπου η πνευματική ζωή δεν θα διεκπεραιωνόταν απλώς ως μια φάρσα για εξωτικά πτηνά, το εκδοτικό γεγονός θα ήταν ένα βιβλίο που μεταφράστηκε στα ελληνικά με καθυστέρηση εξήντα πέντε χρόνων, κλόνισε συθέμελα τις βεβαιότητες της δυτικοευρωπαϊκής διανόησης, αλλά εδώ, φυσικά, δεν επηρέασε κανέναν και τίποτε: η «Αιχμάλωτη σκέψη» του Τσέσλαβ Μίλος (Παπαδόπουλος, 2017). Εκτός από τους συνήθεις υπόπτους που ασχολήθηκαν μαζί του –την Κατερίνα Σχινά, τον Γιώργο Σιακαντάρη, τον Πάσχο Μανδραβέλη, τον Μιχάλη Μοδινό, τον Ηλία Μαγκλίνη, τον Αναστάση Βιστωνίτη και μερικούς ακόμη –το βιβλίο υπέκυψε στην κοινή ελληνική εκδοτική μοίρα. Σιωπή. Λήθη. Ταφόπλακα.
Ο πολωνός Τσέσλαβ Μίλος (1911 – 2004), βραβευμένος με το Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1980, είχε την ατυχία να γεννηθεί και να μεγαλώσει εκεί όπου οι δύο κυρίαρχοι ολοκληρωτισμοί του 20ού αιώνα, ο εθνικοσοσιαλισμός και ο κομμουνισμός, επιδόθηκαν σε έναν μακάβριο αγώνα δρόμου, ποιος θα προλάβει να στρώσει στο πέρασμά του τα πιο πολλά πτώματα. Μεταπολεμικά ο Μίλος θα υπηρετήσει στο διπλωματικό σώμα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Πολωνίας και το 1951 θα αυτομολήσει στη Δύση, για να μην επιστρέψει στην πατρίδα του παρά σαράντα δύο χρόνια αργότερα, μία δεκαετία πριν πεθάνει. Θα γράψει την «Αιχμάλωτη σκέψη» τους πρώτους μήνες της αυτοεξορίας του, ενόσω ακόμη ο Στάλιν ζει και βασιλεύει. Μπροστά σε μια εμβρόντητη δυτική διανόηση, μανιχαϊστικά χωρισμένη ανάμεσα σε πρωτόγονους αντικομμουνιστές και αγαθιάρηδες φιλοσοβιετικούς, ο Μίλος θα ξετυλίξει το κουβάρι ενός καθαρόαιμου καφκικού εφιάλτη: τι σημαίνει πραγματικά να ζεις, να εργάζεσαι και να στοχάζεσαι στις Λαϊκές Δημοκρατίες, υπό τη δαμόκλειο σπάθη της Νέας Πίστης, όπως ο ίδιος ο συγγραφέας βαφτίζει το σταλινικό δόγμα.
Ειδικά στον χώρο του πνεύματος, το ενυδρείο του Μίλος, η Νέα Πίστη απαιτούσε τη σταδιακή μετάβαση από τον κριτικό ρεαλισμό στον σοσιαλιστικό. Από μια χρονική στιγμή κι έπειτα, όπως γράφει, «δεν αρκεί να καταδικάζεις» τον καπιταλισμό –ευκολότερο και από το να κλέβεις παγκάρι εκκλησίας –αλλά «καλείσαι και να εκθειάσεις» τον σοσιαλισμό που οικοδομείται. Εδώ σε θέλω, κάβουρα. «Ακόμη και η πιο περίτεχνη επιχειρηματολογία», μας λέει ο Μίλος, «δεν μπορεί να μεταμορφώσει έναν άσχημο πίνακα σε μεγάλο έργο τέχνης», χώρια που «η Ιστορία διδάσκει ότι σπάνια η τετράγωνη λογική έχει αποδειχθεί αποτελεσματικός οδηγός στον λαβύρινθο των ανθρώπινων υποθέσεων». Εδώ δεν είναι Δύση, όπου μπορείς να εκφράσεις την απογοήτευση ή δυσαρέσκειά σου και να μην τρέχει κάστανο. Εδώ μια λάθος γνώμη –μια λάθος κίνηση, ένα λάθος βλέμμα –μπορεί να σε στείλει πίσω από τα σίδερα. Δεν σου απομένει παρά να καταφύγεις στο κετμάν.
Το κετμάν είναι το απόσταγμα της σοφίας από τη μουσουλμανική Ανατολή. Η τέχνη του να επιβιώνεις υποκρινόμενος ότι πιστεύεις σε κάτι άλλο από αυτό που αληθινά πιστεύεις. «Αυτός που γνωρίζει την αλήθεια», λένε οι ισλαμιστές θιασώτες του κετμάν, «δεν πρέπει να εκθέτει τον εαυτό του, τους συγγενείς του ή την καλή του φήμη στην άγνοια, την ανοησία, την ξεροκεφαλιά εκείνων που ο Θεός προτίμησε να τους αφήσει να πλανώνται». Μπορείς να ζήσεις έτσι σε όλη σου τη ζωή και, αν μπορείς, είσαι σίγουρος ότι θα επικρατήσουν τελικά οι ιδέες που υποκρίνεσαι ότι ενστερνίζεσαι; Φαίνεται πως ακόμη κι ένας τόσο διορατικός στοχαστής, όπως ο Τσέσλαβ Μίλος, δεν ήταν σε θέση να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα. Στο βιβλίο του συναντάμε συχνά εικασίες γύρω από το πώς θα έχει μεταλλαχθεί η Σοβιετική Ενωση το 2000, μισόν αιώνα αφότου γράφει το βιβλίο –πουθενά όμως, έστω και την παραμικρή σκιά υπόνοιας, ότι μπορεί να μην υφίσταται η Σοβιετική Ενωση το 2000.
Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, ένα –κατά γενική ομολογία –από τα πιο πιστά φιλοσοβιετικά κόμματα της Ευρώπης, κατόρθωσε να επιβιώσει του θανάτου της Σοβιετικής Ενωσης. Ωστόσο αυτή δεν είναι η μόνη ιδιαιτερότητα που συναπαντάμε στο ελληνικό κομμουνιστικό παράδοξο. Το ΚΚΕ πέρασε διά πυρός και σιδήρου επί δεκαετίες, αλλά δεν κατόρθωσε να πάρει την εξουσία παρά μόνο για λίγους μήνες –και σε ορισμένες μόνο περιοχές –το πέτρινο 1944. Σύρθηκε ή προκάλεσε (ουδέποτε οι ιστορικοί, υποθέτω, θα συμφωνήσουν επ’ αυτού) έναν εμφύλιο πόλεμο, με αποτέλεσμα να εμπλουτίσει –όσο κανένα άλλο κόμμα –το αγωνιστικό εικονοστάσι του με ήρωες και τη μαύρη βίβλο του με προδότες, να σφυρηλατήσει την πεισιθάνατη ιδεολογία του ώσπου να πάρει την αδρή μορφή θρησκευτικού δόγματος και να καταδικάσει έως το 1974 τα μέλη του στην υιοθέτηση ενός ιδιότυπου κετμάν, αντιστρόφως ανάλογου εκείνου που περιγράφει ο Μίλος.
Μεταπολιτευτικά, το ΚΚΕ αποδέχτηκε σιωπηρά τους κανόνες της προεδρευόμενης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Δεν συγκρότησε κανέναν συνωμοτικό/παραστρατιωτικό μηχανισμό, όπως έπραξε η ναζιστική Χρυσή Αυγή. Ετσι δεν ανέκυψε ποτέ –και δικαίως –ζήτημα εάν θα έπρεπε να τεθεί εκτός νόμου, όπως ανέκυψε –και πάλι δικαίως –για τους χρυσαυγίτες. Το ΚΚΕ, απρόθυμο να κάνει την παραμικρή έκπτωση στο επαναστατικό του όραμα, αλλά κι εξίσου απρόθυμο να πάρει τα όπλα για να το επιβάλει, ουσιαστικά αποστρατεύτηκε από την ενεργό πολιτική ζωή με μια συμφωνία κυρίων –δεν θα σας ενοχλώ, δεν θα με ενοχλείτε –και αποσύρθηκε στη μονή του Περισσού, προς περαιτέρω μαρξιστική ενδοσκόπηση και μελέτη των λενινιστικών πατερικών κειμένων, καθώς και εποχικών δοξολογιών, δοθείσης ευκαιρίας, όπως τώρα, καλή ώρα, με τα εκατοντάχρονα της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ο μοναστικός βίος του ΚΚΕ επέβαλε στις υπόλοιπες κοινοβουλευτικές δυνάμεις έναν γνήσιο ή, εν πάση περιπτώσει, βολικό σεβασμό. Οσον αφορά το ορατό μέλλον, δεν διαβλέπουμε κάποια άξια λόγου απόπειρα απόδρασης από τον Περισσό. Οχι επειδή η πύλη δεν είναι ανοιχτή. Επειδή η σκέψη είναι κλειδωμένη.