Το σημαντικό είναι να μη χάνεις από τα μάτια σου την Ανατολή. Αυτή η φράση, που αναφέρεται μέσα στο βιβλίο, συγκεφαλαιώνει ώς έναν μεγάλο βαθμό το συναίσθημα πληρότητας και συνάμα αναζήτησης μιας τεράστιας ενδοχώρας ηθικοπνευματικού στοχασμού, ταυτοτικής εμβάθυνσης, ιστορικής μελέτης και καλλιτεχνικού πλούτου. Η λόγια Ανατολή με την πανάρχαιη σοφία της και ο οριενταλιστικός πόθος που ορίζεται τόσο από τη λατρεία ενός φαντασιακού πολιτισμικού πέραν, όπως η ζοφερή θλίψη των κειμένων του Σαντέκ Χενταγιάτ για παράδειγμα, όσο και από την απόδοση τιμών της Δύσης στη μυστική ανατολίτικη πλευρά της.
Μια πολυμορφική πυξίδα, όπου πολλές φορές πρέπει ο αφηγητής να μαντέψει τη σωστή κατεύθυνση, καταλήγει να είναι η βάση του εξερευνητικού αυτού μυθιστορήματος. Στην ουσία είναι ένας εσωτερικός μονόλογος, που ξεπηδά σαν χείμαρρος από την αγρύπνια ενός μουσικολόγου. Ο Φραντς Ρίτερ πάσχει από μια ανίατη πάθηση και περνά τη νύχτα παρέα με τους θησαυρούς των αναμνήσεών του. Το όποιο βίωμα μπερδεύεται στους ιστορικούς διαύλους των χρόνιων μελετών του. Από το διαμέρισμά του στη Βιέννη, μετακομίζει νοητά, σε όλο σχεδόν το τόξο της Μέσης Ανατολής μέχρι και το Ιράν. Η συσχέτιση του παρελθόντος με το παρόν είναι συχνότατη. Οχι μέσω μιας στείρας επικαιροποίησης των φαινομένων, αλλά εντός του πεδίου κατανόησης της συλλογιστικής των λαών και κυρίως των εξαιρέσεών τους. Πάνω στη ράχη τους χτίζει το μυθιστόρημά του ο Ενάρ.
Παλίμψηστο συνομιλητών
Οι συνομιλητές του Ρίτερ είναι ένα παλίμψηστο από τυχοδιώκτες, ποιητές, βασιλιάδες, επαναστάτες, απόκληρους, οπιομανείς, συνθέτες. Αδιανόητοι γητευτές μιας κουλτούρας που επιτρέπει τις ρήξεις και απεχθάνεται την ομογενοποίηση. Ο Ρεμπώ, ο Μούζιλ, ο Οπενχαϊμ, ο Λιστ, ο Μπλοχ, ο Πεσόα, ο Βάγκνερ, ο Λαμαρτίνος, ο Νερβάλ, ο Φεϊζάλ, ο Χαγιάμ και πόσοι άλλοι. Ουκ έστιν αριθμός. Εκείνοι που κυνήγησαν χίμαιρες και βγήκαν από την άλλη όχθη του εφιάλτη. Στα καθαρά νερά της πνευματικής αθανασίας. Ο συγγραφέας βρίσκεται στον αντίποδα της πολιτικής ορθότητας, δίνοντας χώρο στο όνειρο και την εμπειρική αντίληψη της αλληλεπίδρασης των πολιτισμικών συμβάντων.
Αρωγοί σ’ αυτή του την περιπέτεια είναι κυρίως η Σάρα, μια γοητευτική ακαδημαϊκός που ευαισθητοποιείται στην κατανόηση των ποικίλων πολιτιστικών μορφών της Ανατολής και ο Μίκαελ Μπίλγκερ, ένας πρώσος αρχαιολόγος που σε αρκετές περιπτώσεις μοιάζει με παραισθησιογόνο σκίτσο του Θεόφιλου Γκωτιέ. Αυτά τα δύο άχρονα πρόσωπα χρησιμοποιούνται ως μηχανισμός εκτόνωσης των μύχιων εξομολογήσεων του αφηγητή. Από τα πρόσωπα περνάμε στους τόπους που παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στο υφαντό της αφήγησης. Από τα σοκάκια της Κωνσταντινούπολης, στα λιθόστρωτα της Παλμύρας και από εκεί στους δαιδάλους του Χαλεπιού, ώς τις στοές της μελαγχολικής Τεχεράνης. Ολα εκκινούν από τη Βιέννη, που είναι και η πατρίδα του Ρίτερ. Μια πόλη που αποτελεί πύλη για μυημένους, ως προς την κατανόηση του ιδιώματος της Ανατολής. Η τελευταία είναι μια επικράτεια διαφορετικών παραδόσεων, που πόρρω απέχει από ισοπεδωτικούς ορισμούς, όπως «μουσουλμανικές χώρες». Ο συγγραφέας εξίσταται μπόλικες φορές με τέτοιου είδους δυτικότροπες ευκολίες.
Μουσική χροιά
Ο λόγος του Ενάρ έχει μουσική χροιά και τονισμό. Εξάλλου ένα μεγάλο μέρος του μυθιστορήματος είναι ποτισμένο και εμπνευσμένο από το μελωδικό άχθος των μουσουργών και τις αισθητικοπολιτικές ανησυχίες τους: η βαγκνερική νεύρωση, η μεσογειοποίηση του Νίτσε, ο απομονωτισμός του Λιστ, το διφορούμενο του Μπετόβεν, ο ηττοπαθής εβραϊσμός του Μέντελσον κ.ά. Αυτό το ηδονικό ντουμάνι που οδηγείται σε απροσδόκητους ρυθμούς ανακαλύπτει την ευφυΐα της ζωής μέσα από την περιήγηση στις αντιθέσεις. Η ομορφιά είναι το πέρασμα, η μεταμόρφωση, όλα τα εφευρήματα του ζωντανού πλάσματος, ακόμη και οι ιδέες του. Γιατί η Ανατολή με τη Δύση είναι μια γέφυρα που για να την περάσεις πρέπει να μάθεις τα κατατόπια της.
Για παράδειγμα σε ποιον στίχο μπορούν να συναντηθούν ο πρωταθλητής της ανησυχίας Πεσόα με τον πέρση λυρικό ποιητή Χαφέζ; Σε ποιο μεθυσμένο καράβι μπορούν να καταφύγουν ο Ρεμπώ με τον Σουχραβάρντι; Ο Μαρσέλ Προυστ παίρνει την πένα του κάθε νύχτα, μπορεί χίλιες και μία νύχτες, για να παλέψει ενάντια στον χρόνο. Ο Σατομπριάν πολύ πριν από τον Σταντάλ οδοιπορεί από το Παρίσι στην Ιερουσαλήμ. Το πρότυπο του αδούλωτου έλληνα επαναστάτη δίνεται με ένταση στα «Ανατολίτικα» του Βίκτωρος Ουγκώ. Ο ρομαντικός ποιητής Χάινριχ Χάινε λησμονεί το μαρτύριο του βίου στα χαμαιτυπεία της Κωνσταντινούπολης. Ενώ ο Λαμαρτίνος λούζεται στο φως της Ανατολής για να πάψει η πίστη να τον απορρίπτει.
Η ψευδαίσθηση του Παντός
Ενας ωκεανός ανεκτίμητων μαρτυριών
Εκείνο που θεωρείται αμιγώς ανατολίτικο, διερωτάται ο Ενάρ, μπορεί να είναι στην πραγματικότητα η αναβίωση ενός δυτικού στοιχείου που μεταμορφώνει κάποιο άλλο προγενέστερο «ανατολίτικο» στοιχείο και ούτω καθεξής. Δύση και Ανατολή ουσιαστικά δεν εμφανίζονται σχεδόν ποτέ ξέχωρα. Διασταυρώνονται όπως οι κατευθύνσεις της πυξίδας που δεν φτάνουμε ποτέ. Ο συγγραφέας, πλέει σ’ έναν ωκεανό ανεκτίμητων μαρτυριών. Στην επιφάνειά του πηγαινοέρχεται κατά κύματα αυτή η αίσθηση ιλίγγου, που μέσα από τις αφηγήσεις σχηματίζει το περίφημο όνειρο της Ανατολής. Μια βιβλική σχεδόν αναπαράσταση ενός κρυμμένου παραδείσου. Οι Ανατολίτες από την άλλη μεριά δεν έχουν κανένα συγκεκριμένο σχήμα της Ανατολής. Η μορφοποίηση του σχήματος ανήκει αποκλειστικά στους Δυτικούς.
Η συγκίνηση για το αδιανόητο και η φαντασία του ταξιδιού σε μέρη σχεδόν μαγικά έφερε τους Ευρωπαίους να κυνηγούν την ψευδαίσθηση του Παντός. Τους μακρινούς ήλιους της Ανατολής. Στις μέρες μας, αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ενάρ, νεαροί Ευρωπαίοι που ζουν στο χάος θέλουν να μεταμορφωθούν σε αγέρωχους πολεμιστές του Σαλαδίνου κηρύσσοντας τζιχάντ, ενώ οι κυβερνήσεις στέλνουν βόμβες στο λίκνο του πολιτισμού. Η Ευρώπη και πάλι αυτοτραυματίζεται. Τα πάντα οδηγούν προς του κανενός το ρόδο. Προς το κενό. Ο Ματιάς Ενάρ γεννήθηκε στη Νιόρ το 1972. Σπούδασε αραβικά και περσικά στο Ινστιτούτο Ανατολικών Γλωσσών. Από μικρός εξερεύνησε την κλίση του για την Ανατολή, ενώ έχει βραβευθεί με το βραβείο Goncourt.
Mathias Enard
Πυξίδα
Μτφ. Σοφία Διονυσοπούλου
Εκδ. Στερέωμα, 2016, σελ. 472
Τιμή: 22 ευρώ
