Πρώτες ημέρες του Σεπτεμβρίου 1941. Πλήθος καταφθάνουν οι επιστολές κορυφαίων ακαδημαϊκών δασκάλων του πρώτου και μεγαλύτερου εκπαιδευτικού ιδρύματος της χώρας, του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, προς τον πρωθυπουργό Γεώργιο Τσολάκογλου της πρώτης διορισμένης από τις γερμανικές δυνάμεις Κατοχής κυβέρνησης στην Ελλάδα. Σχεδόν όλες με πανομοιότυπο περιεχόμενο: ένα μεγάλο «Οχι». Μοναδική τους διαφορά οι υπογράφοντες: Κωνσταντίνος Τσάτσος, Ξενοφών Ζολώτας, Πέτρος Κόκκαλης, Αλέξανδρος Σβώλος. Με μια φράση τους αρνούνται να συμμορφωθούν στην επιστολή – διαταγή που τους είχε επιδοθεί με πρωθυπουργική υπογραφή στις 25 Αυγούστου, σύμφωνα με την οποία έπρεπε «υποσχεθώσιν ενώπιον του Θεού και της Πατρίδος ότι θα εκπληρώσωσιν τα καθήκοντα αυτών τιμίως και ευσυνειδήτως και ότι θα παρέχωσιν τα καθήκοντα αυτών τιμίως και ευσυνειδήτως και ότι θα παρέχωσι πάσαν νόμιμον συνεργασίαν εις τα Στρατιωτικάς και Πολιτικάς Ιταλικάς Αρχάς εν τω συμφέροντι του Ελληνικού Εθνους και του Ελληνικού Λαού». Και η διαταγή συνέχιζε: «Εντέλλομαι, όπως μοι υποβληθώσιν ονομαστικαί καταστάσεις των υπαλλήλων των μη συμμορφωθέντων, ίνα οι τελευταίοι ούτοι απολυθώσιν αμέσως της υπηρεσίας των». Και όντως ορισμένοι βρέθηκαν εκτός των πανεπιστημιακών αιθουσών, μεταξύ των οποίων ο μετέπειτα ακαδημαϊκός και πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Τσάτσος.
Αυτή είναι μία μόνο από τις 240.000 σελίδες του Αρχείου Πρωτοκόλλου του Πανεπιστημίου Αθηνών από το 1837, έτος ίδρυσης του Πανεπιστημίου, έως και τη δεκαετία του 1950, οι οποίες μόλις ψηφιοποιήθηκαν με τη στήριξη της JTI Hellas και προσεχώς θα είναι προσβάσιμες σε ερευνητές και στο ευρύ κοινό μέσω της ιστοσελίδας pergamos (https://pergamos.lib.uoa.gr). Υλικό εν πολλοίς άγνωστο και πολύτιμο όχι μόνο για την ιστορία του μοναδικού εκπαιδευτικού ιδρύματος της χώρας ώς το 1926, αλλά και για τη σύγχρονη ελληνική Ιστορία, καθώς το Πανεπιστήμιο αποτέλεσε διαχρονικά τη ραχοκοκαλιά της πνευματικής και επιστημονικής ζωής της χώρας και στελέχωσε τη δημόσια ζωή και τον ιδιωτικό τομέα.
Το υλικό αποτελεί μέρος μόνο του πανεπιστημιακού αρχείου, που αριθμεί συνολικά πάνω από 3 εκατ. έγγραφα. «Ανοίγουμε μια πηγή που δεν έχει μελετηθεί ως τώρα. Το αρχείο του Πρωτοκόλλου είναι ουσιαστικά το αρχείο του γενικού γραμματέα του Πανεπιστημίου, θέση την οποία κατείχε από το 1897 έως το 1923 ο Κωστής Παλαμάς, άρα μιλάμε για χειρόγραφά του μέσω των οποίων γινόταν η επικοινωνία του Πανεπιστημίου με τον έξω κόσμο», λέει στα «ΝΕΑ» ο πρόεδρος του Ιστορικού Αρχείου του ΕΚΠΑ, επίκουρος καθηγητής Βαγγέλης Καραμανωλάκης, με αφορμή την παρουσίαση των αποτελεσμάτων του έργου «Ψηφιοποίηση και λημματογράφηση Αρχείου Πρωτοκόλλου ΕΚΠΑ, 1837-1950» , η οποία θα πραγματοποιηθεί σε ειδική εκδήλωση την ερχόμενη Δευτέρα στο πλαίσιο του εορτασμού των 180 χρόνων από την ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Η ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ. «Ξεφυλλίζοντας» τα χιλιάδες έγγραφα που ψηφιοποιούνταν επί οκτώ μήνες μπορεί κάποιος να εντοπίσει τις υπογραφές του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και του Γεώργιου Κουντουριώτη, οι οποίοι ήταν μέλη της επιτροπής που είχε την ευθύνη του εράνου για την ανέγερση του κτιρίου των Προπυλαίων. Ή τους φοιτητικούς φακέλους του Χαρίλαου Τρικούπη, του Ελευθέριου Βενιζέλου, του Αγίου Νεκταρίου Αιγίνης, αλλά και του αρχιεπισκόπου της Κύπρου Μακάριου. Τα αιτήματα που έφταναν στη γραμματεία του κορυφαίου εκπαιδευτικού ιδρύματος και μπορεί να αφορούσαν από την μελέτη των ευρημάτων του ναυαγίου των Αντικυθήρων ώς την εξέταση της ποιότητας της φαρμακευτικής κάνναβης από το Χημείο του Πανεπιστημίου. Μπορεί επίσης να ανακαλύψει πόσο ισχυρός θεσμός ήταν το πανεπιστήμιο στις πρώτες δεκαετίες της ζωής του, καθώς όχι μόνο φιλοξενούσε την Εθνική Βιβλιοθήκη ώς την στιγμή που απέκτησε δικό της κτίριο, δίπλα σε εκείνο του Πανεπιστημίου, αλλά δεχόταν –και συχνά ικανοποιούσε –εκατοντάδες αιτήματα για χορηγίες από ερευνητές και λογοτέχνες όπως ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος. Η συγγραφή της «Ιστορίας του Ελληνικού Εθνους» είχε εν μέρει πανεπιστημιακή χρηματοδότηση.
ΑΠΑΓΩΓΕΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΩΝ! Δεν συνδέονται όμως όλα τα έγγραφα με σπουδαία ονόματα της ακαδημαϊκής ζωής. Μέσα από τη μελέτη τους αναδεικνύεται και η ανθρώπινη πλευρά φοιτητών και καθηγητών. Και διαβάζοντάς τα κάποιος μπορεί να εντοπίσει τις διώξεις που ασκούσε το Πανεπιστήμιο στους φοιτητές που είχαν απαγάγει τις αγαπημένες τους (!), τις συλλυπητήριες επιστολές των πρυτανικών Αρχών προς τις οικογένειες των νεκρών φοιτητών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και έγγραφα που αφορούσαν την επιστράτευση των φοιτητών και τον ρόλο των πανεπιστημιακών νοσοκομείων σε περίοδο πολέμου.
Ενα ακόμη μεγάλο κεφάλαιο του Αρχείου του Πρωτοκόλλου αφορά σε μια ζωντανή σήμερα σελίδα της πανεπιστημιακής κοινότητας: το φοιτητικό κίνημα. Κι ενδιαφέρον έχει το υλικό που προέρχεται από την περίοδο του Μεσοπολέμου, οπότε εμφανίζονται οι αριστερές ιδέες και παρατηρείται μαζικοποίηση στις φοιτητικές αντιδράσεις. Οι συγκρούσεις με την αστυνομία πλέον είναι συνηθισμένες καθώς οι φοιτητές διεκδικούν να μην πληρώνουν για την εγγραφή ή τις εξετάσεις ή να μην επωμίζονται το κόστος των συγγραμμάτων. Διεκδικήσεις που σχετίζονται και με την είσοδο φοιτητών στο πανεπιστήμιο από χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα οι οποίοι δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στα έξοδα που απαιτούν οι πανεπιστημιακές σπουδές παρά το γεγονός ότι το κόστος δεν ήταν υπερβολικό. Ωστόσο ήταν μια επιβάρυνση που επήλθε το 1892 επί Τρικούπη και ενόψει της χρεοκοπίας, ενώ έως τότε η Ελλάδα ήταν από τις λίγες ευρωπαϊκές χώρες που παρείχε δωρεάν πανεπιστημιακές σπουδές, κάτι που επανήλθε το 1963 επί Γεωργίου Παπανδρέου. «Οι αντιδράσεις αυτές ουσιαστικά γεννούν το φοιτητικό κίνημα όπως το ξέρουμε σήμερα», καταλήγει ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης.
