Τρυφερότητα και σκληρότητα στη σκιά του Βεζούβιου

Η «Τετραλογία της Νάπολης» είναι ένα μυθιστόρημα – ποταμός στα πρότυπα των μεγάλων ρεαλιστικών μυθιστορημάτων του 19ου αιώνα. Ο αναγνώστης στην αρχή νομίζει ότι έχει μπροστά του ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης. Γρήγορα θα καταλάβει ότι δύσκολα μπορεί να το εντάξει κάπου. Η Φερράντε αλλάζει τα είδη με μια ευκολία αξιοθαύμαστη. Κοινωνικό, πολιτικό, υπαρξιακό, φεμινιστικό μέχρι και στοιχεία αστυνομικού και μεταφυσικού υπάρχουν μέσα. Αυτό που περιγράφει τελικά είναι ένας διμέτωπος πόλεμος. Το ένα μέτωπο είναι ο πόλεμος του ανθρώπου να ζήσει, να αναρριχηθεί από εκεί που τον έχει εντάξει η κοινωνία. Να πάψει να είναι πληβείος, να σταματήσει να φοβάται την ένδεια, την αρρώστια, τον τοκογλύφο, τον μαυραγορίτη, τον καμορίστα. Το άλλο μέτωπο του πολέμου είναι το δυσκολότερο: να νικήσει τον εαυτό του. Το σκοτάδι που βρίσκεται μέσα του, τις ανασφάλειες, τους φόβους που ούτε καν τολμά να πει με το όνομά τους. Κοινός παρoνομαστής σε όλα, αυτό που συνδέει τα πάντα είναι η βία: λεκτική, σωματική, ψυχολογική. Η βία διατρέχει όλο το βιβλίο, άλλοτε κρυμμένη πίσω από τις λέξεις και άλλοτε σοκαριστικά φανερή.

Η μετάλλαξη μιας κοινωνίας

Η συγγραφέας ζωγραφίζει το μνημειώδες fresco μιας κοινωνίας που μεταλλάσσεται διαρκώς στο διάστημα των τελευταίων εξήντα χρόνων, φωτίζοντας με την τεχνοτροπία του κιαροσκούρο λεπτομέρειες που μπορεί να μην παρατηρούσαμε, αποφεύγοντας τους σκοπέλους της γραφικότητας, της νοσταλγίας και του μελοδράματος. Οι κύριοι πρωταγωνιστές είναι τρεις: Η Ελενα Γκρέκο ή Λενού, κόρη θυρωρού και αφηγήτρια της ιστορίας, η φίλη της Ραφαέλλα Τσερούλο ή Λίλα ή Λίνα, κόρη τσαγκάρη, alter ego της Λενού και αντικείμενο θαυμασμού και ζήλειας της. Με όχημα τη φιλία τους, μια φιλία σχεδόν παθολογική, που φτάνει στα όρια της λατρείας από την πλευρά της Λενού, θα ταξιδέψει ο αναγνώστης σε εξήντα και πλέον χρόνια πρόσφατης ιστορίας της Ιταλίας. Γύρω τους ένας μικρόκοσμος από παντοπώλες, μαυραγορίτες, μαραγκούς, μανάβηδες, ζαχαροπλάστες, καμορίστες, εκπαιδευτικούς, υπαλλήλους, συμμαθητές. Ενα ασφυχτικό πλέγμα από γονείς, αδέλφια, φίλους, εχθρούς, συζύγους, εραστές και παιδιά. Ενα πλέγμα από το οποίο τα κορίτσια θέλουν να ξεφύγουν. Τρίτη μεγάλη πρωταγωνίστρια η πόλη.

Ηφαίστειο να εκραγεί

Η Νάπολη. Μια πόλη ιστορική με βίαιο παρελθόν και παρόν. Μια πόλη στη σκιά του Βεζούβιου. Ηφαίστειο να εκραγεί ανά πάσα στιγμή και η ίδια. Γεμάτη ταξικές και κοινωνικές ανισότητες. Η Φερράντε δεν θα μας δείξει τη φωτεινή πλευρά της. Το ιστορικό κέντρο, τις πλούσιες συνοικίες, την ακτογραμμή με την θάλασσα να αστραποβολά κάτω από τον ήλιο, τα γραφικά προάστια. Θα μας πάει στις λαϊκές συνοικίες. Εκεί που ο κόσμος στριμώχνεται σε κακοφτιαγμένες πολυκατοικίες, στα βρώμικα στενά σοκάκια με την πνιγηρή ατμόσφαιρα, στις αποψιλωμένες αλάνες που τις ψήνει ο ήλιος. Στα εγκαταλειμμένα εργοστάσια, στις παρατημένες οικοδομές. Τη φωτεινή πλευρά της οι ήρωες θα τη γνωρίσουν σποραδικά στις σπάνιες αγχωμένες εξορμήσεις τους. Η Νάπολη ως μια big mamma του Νότου τρυφερή και σκληρή ταυτόχρονα, θέλει τα παιδιά της κοντά. Δεμένα στη φούστα της. Λίγοι θα ποθήσουν να φύγουν μακριά της. Οι περισσότεροι θα μείνουν υποκύπτοντας στη γοητεία της. Μόνο η Λενού φαίνεται να τα καταφέρνει αλλά θα την έχει πάντα μέσα της να την διαφεντεύει μέχρι να επιστρέψει.

Η αφηγήτρια της ιστορίας είναι η Λενού. Δεν στέκεται όμως σε μια απλή εξιστόρηση γεγονότων. Παρατηρεί διεισδυτικά και κρίνει ανθρώπους, πράξεις, γεγονότα. Διαβάζουμε τη δική της άποψη για την ιστορία. Ανθρωπος γήινος, με χαμηλή αυτοπεποίθηση, γεμάτη ανασφάλεια. Της αρκεί ο ρόλος της δεύτερης μετά τη Λίλα. Ξέρει ότι δεν έχει τα χαρίσματα της φίλης της. Αυτή όμως είναι που θα καταφέρει να σπάσει τον κλοιό της κοινωνικής της τάξης. Να πραγματοποιήσει τα όνειρά της για καριέρα και έρωτα. Με πολύ διάβασμα και κόπο θα ανεβεί τις βαθμίδες της εκπαίδευσης αριστεύοντας για να καταλήξει πετυχημένη συγγραφέας και αρθρογράφος. Η φιλία των δύο κοριτσιών θα περάσει πολλά σκαμπανεβάσματα. Οι ζωές τους θα τέμνονται και θα χωρίζουν πολλές φορές. Αλλά όταν χρειαστεί η Λενού θα είναι πάντα εκεί, ακοίμητος φρουρός και υποστηρίκτρια της Λίλας, ασχέτως αν συμφωνεί ή όχι με τις πράξεις της.

Σαν στοιχείο της φύσης

Η Λίλα είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση. Είναι σαν στοιχείο της φύσης, ευεργετικό όταν είναι στις καλές του, ολέθριο όταν είναι στις κακές του. Μια θεότητα – η Νέμεσις που ανταμείβει και καταδικάζει. Με εξαιρετική ευφυΐα και ταλέντο. Στην έκτη δημοτικού θα γράψει ένα εκπληκτικό διήγημα, στα δεκατρία θα σχεδιάσει ονειρεμένα παπούτσια. Η ευκαιρία που δόθηκε στη Λενού δεν θα δοθεί σε αυτή. Ο πατέρας της θα την σταματήσει από το σχολείο μόλις τελειώσει το δημοτικό. Θα εξελιχθεί σε μια καλλονή κι ακολουθώντας τις συμβάσεις της τάξης της θα κάνει έναν «καλό» γάμο. Γρήγορα θα απογοητευτεί από τον σύζυγο και θα τον εγκαταλείψει. Μόνη της θα ορίσει το μέλλον της, μη διστάζοντας να συμμαχήσει ακόμα και με ανθρώπους που περιφρονεί. Θα στήσει μια επιχείρηση ηλεκτρονικών υπολογιστών με τον νέο της σύντροφο. Ως θεότητα, αφού αγγίξει τις ζωές των ηρώων, θα επιλέξει να εξαφανιστεί σβήνοντας κάθε ίχνος της.

Η Φερράντε γράφει ένα έπος. Περίπου πενήντα ήρωες παρελαύνουν μπροστά στα μάτια μας. Ολοι τους άρτια σχεδιασμένοι, αψεγάδιαστοι στο ρόλο που υπηρετούν μέσα στην ιστορία. Τίποτα δεν αφήνεται στην τύχη του, τίποτα δεν παραβλέπεται. Εδώ δεν υπάρχουν εκπτώσεις. Τα πάντα είναι μελετημένα. Πού θα μπουν οι υπόκωφες εντάσεις, οι κορυφώσεις, οι εκκωφαντικές σιωπές. Ο λόγος τεχνηέντως απλός ρέει σαν ποτάμι που σε παρασέρνει στη δίνη του. Η γραφή της είναι σαν ξόρκι. Σε υπνωτίζει, σε σαγηνεύει τόσο που δεν θες να αφήσεις το βιβλίο από τα χέρια σου. Οι χαρακτήρες, παρόλο που απέχουν παρασάγγας από το να χαρακτηριστούν συμπαθητικοί ή έστω ευχάριστοι, σε τραβούν κοντά τους. Δύσκολα μπορεί κάποιος να ταυτιστεί με κάποιον από τους ήρωες. Τους νιώθεις φίλους, οικογένεια αλλά δεν είναι εσύ. Συμπάσχεις μαζί τους. Η συγγραφέας παίζει με τον αναγνώστη. Του δίνει την αναγνωστική ηδονή αλλά ταυτόχρονα τον καθιστά υπόδουλό της. Η συναισθηματική φόρτιση του κειμένου δύσκολα σε κάνει να απέχεις από τα γεγονότα που εκτυλίσσονται μπρος στα μάτια σου.