Φόρμα μεικτή νόμιμη

Ενα ενδιαφέρον πείραμα γύρω από το συνεχώς ανανεούμενο πρόβλημα της ερμηνείας του αρχαίου δράματος σήμερα αποπειράται ο πολύ καλός και έμπειρος ηθοποιός και σκηνοθέτης Κώστας Μεσάρης στην «Αλκυονίδα» κάθε Δευτέρα και Τρίτη. Σπεύδω να πληροφορήσω τους αναγνώστες μου εδώ και 47 χρόνια που γνωρίζουν τις απόψεις μου για την προσέγγιση του αρχαίου δράματος σήμερα ότι πάντα ευνοώ παραστάσεις τολμηρές, ακόμη και ανατρεπτικές, αρκεί να γίνονται σε μικρούς χώρους ή σε κλειστά θέατρα ώστε να δοκιμάζονται μοτίβα, ύφος, αν θέλετε και στρεβλές ματιές για μυημένο κοινό. Διότι τα μεγάλα θέατρα (Επίδαυρος, Ηρώδειο, Φίλιπποι, Δωδώνη κ.τ.λ.) είναι χώροι συνάντησης και θέασης μεγάλου πλήθους λαού που έχουν συχνά λόγω ελλιπούς έρμης εκπαίδευσης και μορφολογικά και ιδεολογικά χαρακτηρολογικά κενά γύρω από το αρχαίο δράμα.

Σ’ αυτό το πλήθος (πράγμα που έκανε ο Ροντήρης, ο Κουν, ο Μουζενίδης, ο Βολανάκης, ο Μπάκας, ο Ευαγγελάτος) οφείλουμε να λειτουργούμε, δημιουργοί και θεωρητικοί, ως δάσκαλοι συχνά αναλφαβήτων και να προσφέρουμε αληθινή τροφή χωρίς προσμείξεις, αλλοιώσεις μορφολογικά αφηρημένες ή ανατρεπτικές.

Σε μικρούς και όχι ιστορικά σημασμένους σκηνικούς χώρους, αρκεί βέβαια οι συντελεστές να διαπνέονται από βουλιμία παιδείας και να έχουν οξυμμένα ερμηνευτικά αντανακλαστικά, είναι και δυνατό και σχεδόν απαραίτητο να αναλύεις συχνά αντί, όπως απαιτούν οι μεγάλοι χώροι λαϊκής προσέλευσης, να συνθέτεις.

Δεν είναι συντηρητικοί ιδιοφυείς άλλωστε ξένοι και με μεγάλη παιδεία σκηνοθέτες όπως ο Πέτερ Στάιν ή ο Πίτερ Χολ και παλιότερα ο Ράινχαρτ και στην Ιταλία και στη Γαλλία πρωτοπόροι ανανεωτές της παράδοσης που σεβάστηκαν και τη δομή και τον λόγο και το ύφος και το ήθος των κειμένων και προσπάθησαν να διασώσουν το «πνεύμα» των τραγικών και του Αριστοφάνη αναπληρώνοντας τα ελλείποντα στοιχεία τής των πραγμάτων συνθέσεως με ΑΝΑΛΟΓΑ.

Το αρχαίο δράμα έχει ένα ανθεκτικό DNA. Γέννησε στον κόσμο και τον παντόμιμο στην Αλεξανδρινή εποχή και τις τερατώδεις σε ωμότητα τραγωδίες του Σενέκα και του Βολταίρου και την όπερα (Αλκηστις, Ιφιγένεια κ.τ.λ. προκλασικών συνθετών) και τον Ο’ Νιλ και τον Ανούιγ και τον Μποστ («Μήδεια»). Αλλά όταν φιλοδοξούμε να διδάξουμε σκηνικά Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη με μόνο εφόδιο το μεταφρασμένο ποιητικό κείμενο και από τα θεατρικά συστατικά μόνο τον Μύθο, το Ηθος και τη Διάνοια, αν νομίζουμε πως όλα αυτά μας αφορούν σήμερα, θα είμαστε έντιμοι απέναντί τους αν σεβαστούμε την ισορροπία και την καθαρότητα που τα διακρίνουν.

Ωστόσο σε κλειστούς χώρους απευθυνόμενοι σε περιορισμένο κοινό ενήμερο μπορούμε να δοκιμάζουμε ακόμη και ακραίες λύσεις για να διαπιστώσουμε την αντοχή των υλικών των αριστουργημάτων αυτών.

Οταν ο Πικάσο εμφανίστηκε πρώτη φορά στο Παρίσι ως νέος ζωγράφος ξάφνιασε με τις φιγούρες του και κάποιοι κρίνοντες (όχι μόνο κριτικοί) αρνήθηκαν να τον συζητήσουν ισχυριζόμενοι πως δεν ήξερε το βασικό προαπαιτούμενο του ζωγράφου: σχέδιο! Τους κάλεσε τότε στην Ιατρική Σχολή στο Παρίσι και ενώπιόν τους σχεδίασε με μαγνητική βελόνα εξαίσιες κλασικές, όπως τα αρχαία αγγεία, φιγούρες πάνω σε ακτινολογικές πλάκες! Μας κληροδότησε από τότε το αξίωμα πως για να σπάσεις, να αλλοιώσεις, να κρίνεις μια φόρμα οφείλεις να γνωρίζεις τις αισθητικές αρχές που τη γέννησαν. Δεν μπορείς να γίνεις σοβαρός ποιητής ή πεζογράφος αν δεν ξεκοκαλίσεις τον Ομηρο, τη Σαπφώ, τον Δάντη, τον Σολωμό και τον Ντίκενς, τον Φλομπέρ και τον Φόκνερ. Ο Πάουντ, ο Τζόις, ο Μπέκετ είχαν σκύψει βαθιά στο παρελθόν της τέχνης που διακονούσαν. Πριν από πολλά χρόνια είχαν έρθει στο Φεστιβάλ Αθηνών και παρουσίασαν «Αντιγόνη» Σκανδιναβοί θεατράνθρωποι και κουκλοπαίκτες είχαν παρουσιάσει στον Λυκαβηττό μια έξοχη δουλειά με πιστή μετάφραση της τραγωδίας, εξαίσιες μαγνητοφωνημένες φωνές μεγάλων ηθοποιών και κάτι γιγαντιαίες κούκλες πέντε μέτρων! Εχω δει «Οιδίποδα» με τις φιγούρες του θιάσου σκιών στη μετάφραση του Γρυπάρη! Οντως η τραγωδία γεννάει αν ο σκηνοθέτης γνωρίζει να εκμαιεύει έστω και με αισθητικό εμβρυουλκό!

Αρκεί να σεβόμαστε τις ιδέες και το μέτρο των ηθών και να μη νοθεύουμε τον μύθο, όταν καταφεύγουμε στα τραγικά κείμενα. Δηλαδή νομίμως ο Μποστ σατιρίζει τη «Μήδεια» αλλά είναι ανήθικο να παίζεις Ευριπίδη με το ήθος των τύπων του Μποστ.

Οταν ο Θύμιος Καρακατσάνης κάλεσε τον Σωτήρη Μουστάκα και τον Ψάλτη να παίξουν «Πλούτο» σε μετάφρασή μου μού τηλεφωνούσαν δυο φορές τη μέρα για να τους προφυλάξω από παρεκκλίσεις και λαϊκισμούς της επιθεώρησης.

Αυτοί οι «παλιοί» σέβονταν τα κείμενα και δεν χαίρονταν, όπως άλλοι, να αποπατούν και μάλιστα δημοσία δαπάνη!

Στο θέατρο Αλκυονίς –και χαίρομαι που έστω και για μερικές μέρες την εβδομάδα ξαναγίνεται θέατρο –ο Κώστας Μεσάρης χρησιμοποιώντας λαϊκές (όχι λαϊκίστικες –ο λαϊκισμός είναι σύνδρομο λογίων, όχι λαϊκών καλλιτεχνών) φόρμες (καραγκιόζη, δημοτικούς χορούς, κουκλοθέατρο και ελληνικό τελετουργικό στα πανηγύρια και στο χοροστάσι) με παρούσα επί σκηνής την ορχήστρα προτείνει μια λαϊκή και νόμιμη ανάγνωση του «Οιδίποδος τυράννου» του Σοφοκλή.

Τον γενικό τόνο τον δίνει ο ρυθμός, κυρίαρχο στοιχείο στην τέχνη, και η παράσταση έχει την τύχη στα κρουστά παρών να είναι ο βιρτουόζος Νίκος Τουλιάτος με συνοδεία στο ούτι από τον Τάσο Σερεμέτη. Στη θέση δηλαδή πίσω από τον βωμό στην αρχαιότητα του αυλητή, τώρα συνυπάρχει στο δρώμενο το σύστημα των κρουστών και ένα αρχαϊκό έγχορδο που ταξίδεψε σ’ όλη τη Μεσόγειο. Τη μετάφραση – διασκευή υπογράφει ο Μεσάρης. Θυμίζω πως ο καλός αυτός ηθοποιός ευτύχησε να πρωταγωνιστεί σε θιάσους του Μινωτή και της Παξινού που υπήρξε δασκάλα του.

Αυτό το ισορροπημένο μορφολογικά θέαμα (από τον Καραγκιόζη στις Μπούλες και από το θέατρο του δρόμου στο κουκλοθέατρο) καλό θα ήταν να το δουν πρώτα οι συνάδελφοι των ηθοποιών του θιάσου, ύστερα οι εκπαιδευτικοί και οι ώριμοι μαθητές που διδάσκονται τραγωδία αλλά και το κοινό που συχνά φεύγει βρίζοντας από την Επίδαυρο όπου ξυλοσχίστες επιδίδονται σε θεατρικά άρρητα – αθέμιτα.

Στην παράσταση που σχολιάζω ο Μεσάρης υποδύεται με κύρος, λιτότητα και λαϊκή σεμνότητα μέτρου τον Οιδίποδα, τον Κρέοντα με στιβαρή παρουσία ο Αλκης Συνετός, την Ιοκάστη με εσωτερική ευαισθησία η Κάτια Σπερελάκη, τον Αγγελο με απλότητα λαϊκής αφέλειας ο Αλέξης Μαρτζούκος, τον βοσκό – γέροντα χωρίς φύλο η Βίλλυ Σκούρα, τον Εξάγγελο ο Γιώργος Αντωνόπουλος.

Ολοι οι ηθοποιοί μετέχουν στον Χορό με κορυφαία τη Σεβίλη Λυμπέρη. Θυμίζω πως στο πρωτότυπο υπάρχει χορός γερόντων αλλά στην έναρξη ως παραχορήγημα ΛΑΟΣ που προσέρχεται –άντρες, γυναίκες, παιδιά –να ζητήσουν βοήθεια για τον θανατερό λοιμό που έχει ξεκληρίσει τη Θήβα.

Η έκπληξη της διανομής είναι ο Τειρεσίας του Τουλιάτου και είναι ευχάριστη έκπληξη.

Ο σκηνικός χώρος που μοιάζει με βυζαντινό ξωκκλήσι είναι του ξυλογλύπτη Κώστα Νικολάου και η κινησιολογική πρόταση (Χορού και ηθοποιών) των Κώστα Γαρίφη και Αγγελικής Παντερμαλή.