Τα δολάρια που επούλωσαν πληγές

Λέμε ότι το 25% του ΑΕΠ που έχασε η Ελλάδα τα χρόνια αυτά της μνημονιακής κρίσης είναι ποσοστό απώλειας που αντιστοιχεί σε χώρα που εξέρχεται από πόλεμο. Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, πάντως, οι απώλειες ήταν πολύ μεγαλύτερες. Η Ελλάδα έχασε τότε το 5% του πληθυσμού της, περίπου το 65% του προπολεμικού της ΑΕΠ, σχεδόν 30% των κτιρίων της, με περίπου ένα εκατομμύριο ανθρώπους να είναι άστεγοι, το 75% της εμπορικής της ναυτιλίας, τη μισή της αγροτική παραγωγή. Τα λιμάνια είχαν υποστεί τεράστιες ζημιές και το σιδηροδρομικό δίκτυο ακόμα μεγαλύτερες, ενώ το 90% των γεφυρών ήταν κατεστραμμένες.

Η απόφαση της κυβέρνησης Τρούμαν, στις ΗΠΑ, πριν από ακριβώς 70 χρόνια, να ενισχύσει οικονομικά –και όχι μόνο –την κατεστραμμένη Ευρώπη, μέσω ενός πολύ γενναιόδωρου οικονομικού πακέτου ενισχύσεων που έμεινε γνωστό ως Σχέδιο Μάρσαλ (από τον υπουργό Εξωτερικών της χώρας), είχε τεράστια σημασία, όχι μόνο οικονομική αλλά και γεωστρατηγική. Σήμανε από τη μια μεριά την έναρξη μιας γιγάντιας προσπάθειας αποφυγής νέων περιπετειών στο μέλλον, μέσω μιας διαδικασίας σταδιακής ευρωπαϊκής ενοποίησης, από την άλλη δε σηματοδότησε την πολιτική, οικονομική και ιδεολογική ηγεμονία των Ηνωμένων Πολιτειών στη Δυτική Ευρώπη.

Κρατική αδράνεια

Στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, το Σχέδιο Μάρσαλ οδήγησε στην επανεκκίνηση των οικονομιών, στη γρήγορη ανάπτυξη και ανόρθωσή τους. Για την Ελλάδα, που είχε να αντιμετωπίσει επιπλέον τις εμφυλιακές της περιπέτειες, το Σχέδιο Μάρσαλ είχε πιο πολύ χαρακτήρα επούλωσης τραυμάτων και δημιουργίας στοιχειωδών υποδομών παρά άμεσης ώθησης της οικονομίας σε ένα νέο, πολύ διαφορετικό αναπτυξιακό μοντέλο. Μία αιτία του πράγματος ήταν η αδράνεια του κρατικού μηχανισμού, που πρόβαλλε ως δικαιολογία τούς περισπασμούς του Εμφυλίου Πολέμου. Ο Εμφύλιος επηρέαζε, βέβαια, το πολιτικό και οικονομικό κλίμα της Αθήνας, και όχι μόνο με την έννοια των κυβερνητικών περισπασμών. Οι Αμερικανοί, που διαδέχθηκαν τους Αγγλους στη διαχείριση των προβλημάτων της Ελλάδας το 1947, κατηύθυναν το 50% της βοήθειας σε εξοπλιστικές ενισχύσεις προκειμένου να αντιμετωπίσουν τον ΕΛΑΣ και γενικότερα τον «κομμουνιστικό κίνδυνο». Κίνδυνο ο οποίος αποτέλεσε αποφασιστικό παράγοντα επιτάχυνσης των διαδικασιών χορήγησης της βοήθειας από την πλευρά των Αμερικανών, οι οποίοι επ’ ουδενί ήθελαν μια επέκταση της σοβιετικής επιρροής στο Αιγαίο και, μέσω αυτού, στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική.

Ο Αλέξανδρος Κωστόπουλος, ιδρυτής της εταιρείας στρατηγικής και επικοινωνίας Foresight, ιδρυτής επίσης στις ΗΠΑ του οργανισμού δημόσιας διπλωματίας RepowerGreece, μέλος της διοικητικής επιτροπής και του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνοαμερικανικού Εμπορικού Επιμελητηρίου, επανακυκλοφόρησε με νέα στοιχεία και προλόγους (μεταξύ άλλων του πρόσφατα εκλιπόντος Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, του αμερικανού πρεσβευτή Τζέφρι Πάιατ και του επιστημονικού επιμελητή της έκδοσης Μάριου Ευρυβιάδη) το βιβλίο του «Γέφυρες συνεργασίας – Σχέδιο Μάρσαλ και Ελλάδα» (εκδ. Ικαρος) που εστιάζει κυρίως στις θετικές όψεις του Σχεδίου προκειμένου και σήμερα να αντληθούν συμπεράσματα που να βοηθούν σε μια δημιουργικότερη ανάλυση των δεδομένων.

Και η αλήθεια είναι πως κάποιες αναλογίες των σημερινών συνθηκών με τις τότε υπάρχουν, και δεν μιλάμε μόνο για τις απώλειες του ΑΕΠ και ό,τι αυτές σημαίνουν για τη διαβίωση των ανθρώπων. Μιλάμε και για τις συνθήκες διακυβέρνησης της χώρας, καθώς και τότε η Αμερικανική Αποστολή Βοήθειας (AMAG) κυριολεκτικά συγκυβερνούσε. Με 181 συμβούλους αρχικά και 225 αργότερα, εγκατεστημένη κυρίως στο κτίριο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού, συντόνισε τη διαχείριση της βοήθειας και καθόρισε τους όρους της που, μεταξύ άλλων, ήταν και η καθήλωση των μισθών σε περιβάλλον υπερπληθωρισμού. Αρχικά έδειξε μεγάλη δυσπιστία για το πολιτικό προσωπικό, του Λαϊκού Κόμματος κυρίως, το οποίο θεωρούσε επιρρεπές στη διαφθορά, αργότερα όμως συμβιβάστηκε και συνεργάστηκε μαζί του διατηρώντας τον έλεγχο. Ιδίως αφού επιβλήθηκε (και από τους Αμερικανούς) η λύση Θεμιστοκλή Σοφούλη στην πρωθυπουργία.

Το έργο, σε κάθε περίπτωση, που πραγματοποιήθηκε από το 1947 μέχρι το 1952 αλλά και αργότερα, ήταν πραγματικά τεράστιας έκτασης. Ο Αλέξανδρος Κωστόπουλος το περιγράφει αναλυτικά: επιβίωση 700.000 προσφύγων, περίθαλψη δύο εκατομμυρίων απόρων, ανακατασκευές χιλιάδων σπιτιών. Χτίστηκαν κλινικές και νοσοκομεία, ασφαλτοστρώθηκαν 3.500 χιλιόμετρα οδικών αρτηριών, επαναλειτούργησε το σιδηροδρομικό δίκτυο, ανακατασκευάστηκαν 248 γέφυρες, το τηλεπικοινωνιακό σύστημα επιδιορθώθηκε και επεκτάθηκε. Δεκαεπτά αεροδρόμια, συμπεριλαμβανομένου του Ελληνικού, (ανα)κατασκευάστηκαν, επεκτάθηκε η ηλεκτροδότηση. Ακόμη, χρηματοδοτήθηκαν εταιρείες και βιομηχανίες (τσιμέντο, χημικά λιπάσματα, χαρτοποιΐα, υφαντουργία, υαλουργία κ.ά.), δόθηκαν με πολύ ευνοϊκούς όρους 100 σκάφη Liberty στους έλληνες εφοπλιστές και πολλά άλλα. Μέχρι και εισαγωγές 7.500 μουλαριών και 60.000 προβάτων έγιναν.

Η συνολική αμερικανική βοήθεια, στο διάστημα Οκτώβριος 1944 – Ιούνιος 1962, ανήλθε σε 2,3 δισεκατομμύρια δολάρια, άνω του 90% των οποίων ήταν δωρεάν παροχή και τα υπόλοιπα σε μορφή δανεισμού. Το ποσό αυτό αναλογεί σήμερα σε 21 δισ. δολάρια. Αρκεί να σημειωθεί ότι οι υλικές ζημίες του πολέμου εκτιμήθηκαν από την Τράπεζα της Ελλάδος σε 3,8 δισ. δολάρια εκείνης της εποχής, που μαζί με τα έξοδα κατοχής και άλλα συναφή έφτασαν συνολικά κοντά στα 8,5 δισ. δολάρια.