Οι θεσμοί ως δεσμά

Είναι μία από τις κατακτήσεις του θεάτρου το θέατρο – ντοκουμέντο και άλλη μια απόδειξη πως αυτή η τέχνη έχει δυνάμει μια αξιοθαύμαστη ικανότητα να εφευρίσκει νέες φόρμες και να πρωτοπορεί. Σκεφτείτε πόσες και ποιες μεταμορφώσεις δομής κυρίως έχει επιχειρήσει από την εποχή του Θέσπιδος έως σήμερα. Πώς από τη φόρμα της αισχυλικής τετραλογίας πέρασε με άνεση στις ετερόθεμες τετραλογίες του Ευριπίδη, πώς προσαρμόστηκε στην αστική ηθική του Μενάνδρου και θριάμβευσε στον αλεξανδρινό παντόμιμο και ύστερα στα θρησκευτικά δυτικά δρώμενα, πώς πήρε ορθολογιστική δομή στο αστικό δράμα μετά τον Διαφωτισμό ως πεντάπρακτα, τετράπρακτα, τριάπρακτα και μονόπρακτα έργα γεωμετρικής αναλογικότητας και λογικής ανάπτυξης χαρακτήρων.

Πώς με την ανακάλυψη του ηλεκτρισμού συμπορεύτηκε με λύσεις που επηρεάστηκαν κυρίως από το σινεμά και δοκίμασε τη δομή σε σκηνές κι όχι σε πράξεις, την ίδια ώρα που οι σκηνικές συνθήκες (περιστρεφόμενη σκηνή, τραμπουκέτα, κυκλικό θέατρο κ.τ.λ.) οδήγησαν σε νέες προσεγγίσεις των ίδιων αιώνιων θεμάτων (έρως – δράση – θάνατος) με αλλαγή οπτικής και προοπτικής.

Μπήκε η τεχνολογία στο θέατρο, δανείστηκε τρόπους από το τσίρκο, εκμεταλλεύτηκε τη μόδα των μυθιστορημάτων μυστηρίου, αστυνομικών ή δικαστικών τελετών και λογικών έρευνας και εν τέλει και τη δημοσιογραφική έρευνα, την ανακριτική μέθοδο, την επιστημονική φαντασία και τις διαδικασίες του πειραματικού εργαστηρίου. Οχι σπάνια, μετά τη φροϋδική επανάσταση της ψυχανάλυσης, το θέατρο κατέφυγε και στις μεθόδους του ψυχιατρικού ντιβανιού. Σήμερα θα μείνω στο θέατρο που κυρίως μετά τον δεύτερο μεγάλο πόλεμο εφάρμοσε τη μεθοδολογία του ρεπορτάζ.

Σ’ αυτή την περίπτωση η θεματική των θεατρικών έργων αντλήθηκε από την τρέχουσα πραγματικότητα –παιδοκτονίες, πολιτικές δολοφονίες, ιδιοφυείς απάτες, χρηματιστηριακές κρίσεις, παιδαγωγικές στρεβλώσεις, ψυχιατρικά πειράματα, προσεγγίσεις σπάνιων ή γνωστών ασθενειών (αυτισμός, AIDS, αλτσχάιμερ, τύφλωση), επιδημίες, ατυχήματα σε ατομικά και πυρηνικά εργοστάσια έγιναν αντικείμενα έρευνας και δημόσιας διαβούλευσης μέσω της αμεσότητας της σκηνικής πράξης.

Μια τέτοια θεατρική τεχνική αποκαλύπτει με τη μέθοδο της πολύπλευρης και απροκατάληπτης έρευνας θεσμικές στρεβλώσεις, κοινωνικές αδικίες και διώξεις πολιτικών ή πολιτιστικών αντιπάλων.

Από τα σημαντικότερα τέτοιας λογικής έργα ανέλυαν τον τρόπο που η οργανωμένη καπιταλιστική Αμερική οδήγησε στον θάνατο τους συνδικαλιστές αναρχικούς Σάκο και Βαντσέτι ή η αντικομμουνιστική υστερία οδήγησε στην ηλεκτρική καρέκλα πυρηνικούς φυσικούς μετά τις δοκιμές των Σοβιετικών με το αιτιολογικό της προδοσίας επιστημονικών μυστικών (υπόθεση Ρόζενμπεργκ).

Ενα τέτοιας δομής και στόχευσης έργο ήταν «Η δίκη των έξι» του Βασίλη βασιλικού που ανέβασε ο Γιώργος Μιχαηλίδης και βέβαια «Η δίκη του ναζισμού» με διάσημη καριέρα.

Στα συρτάρια του Γιώργου Σκούρτη εδώ και χρόνια υπάρχει ένα ανάλογης μεθοδολογίας έργο με τον τίτλο «Υπόθεση Κ.Κ.», όπου Κ.Κ. ο μαρξιστής δημοσιογράφος και πολιτικός Κώστας Καραγεώργης που στη μεγάλη ηγετική διαμάχη των ελλήνων κομμουνιστών μετά την «ήττα» εξαφανίστηκε, δεν βρέθηκαν ούτε τα οστά του, μετά τη δίκη του και τη διαγραφή του από το Κόμμα.

Ο νομπελίστας γερμανός συγγραφέας Χάινριχ Μπελ έγραψε ένα τέτοιο θεατρικό ρεπορτάζ ντοκουμέντο με τίτλο «Η χαμένη τιμή της Καταρίνα Μπλουμ».

Εκκινώντας από τα δημοσιεύματα του Τύπου, τις ανακοινώσεις των επίσημων Αρχών, τα πρακτικά των δικαστηρίων, τις καταθέσεις μαρτύρων και την κριτική που άσκησαν επώνυμοι επιστήμονες και ακτιβιστές, ο μεγάλος συγγραφέας δόμησε ένα καταπληκτικό έργο καταγγελίας του τρόπου που οι εξουσίες (πάσης ιδεολογίας) κατασκευάζουν ενόχους με κύριο στόχο να τρομοκρατήσουν όποια κριτική του καθεστώτος αντιμετώπιση, κόβοντας χέρια και γλώσσες εκείνων που τολμούν να αποδομήσουν θεσμικά δεσμά που εξασφαλίζουν το ατιμώρητο των εμπνευστών τους.

Βρήκαμε από τις παλαιότερες γενιές την ευρηματική φράση: «Τον/με τύλιξαν σε μια κόλλα χαρτί». Ετσι είδε ο απλός άνθρωπος τις μεθοδεύσεις της αυταρχικής εξουσίας που έχοντας και το μαχαίρι και το πεπόνι κατασκευάζει αρχιτεκτονικά αριστουργήματα ενοχών και καταστρέφει κινήματα ή δράσεις ομάδων ή προσώπων που αποκαλύπτουν τι κρύβουν τα στεγανά της Δικαιοσύνης, της αστυνομίας, της πολιτικής, του οργανωμένου ιδεοληπτικά συνδικαλισμού, της κατευθυνόμενης ηθικής της εκπαίδευσης.

Ο Χάινριχ Μπελ με την υπόθεση της Καταρίνα Μπλουμ που εκτυλίχτηκε μεταπολεμικά στη Γερμανία έδειξε πως η κατασκευή ενόχων δεν ήταν ειδικότητα μόνο των SS και των στρατοπέδων συγκέντρωσης ούτε μεθοδεύσεις των σταλινικών γκουλάγκ ούτε βέβαια των διαβόητων επιτροπών αντιαμερικανικών ενεργειών που σατίρισε αριστουργηματικά ως θύμα τους ο Τσάπλιν στο «Ενας βασιλιάς στη Νέα Υόρκη».

Βλέπετε μία είναι η συνταγή με άλλο κάθε φορά περιτύλιγμα: ναζιστικό, φασιστικό, σοβιετικό, μαοϊκό, κορεατικό, αμερικανικό, νοτιοαμερικανικό. Τάλε κουάλε που έλεγε η γιαγιά μου.

Νομίζω πως ήταν ευτυχής η στιγμή που διάλεγε ο Φώτης Μακρής στο Studio Μαυρομιχάλη να επαναφέρει στη σκηνή το έργο του Μπελ.

Μια γυναίκα της διπλανής πόρτας, μοναχική, που αναζητεί ερωτικό σύντροφο και επιλέγει έναν άγνωστό της, στα καλά καθούμενα εμπλέκεται σε μια αστυνομική, δικαστική και κυρίως πολιτική πλεκτάνη, της φορτώνονται σχέσεις με το έγκλημα, την τρομοκρατία και ενέργειες που υπονομεύουν τη γαλήνη των βολεμένων αστών, μικροαστών και ασφαλισμένων προλετάριων και ταπεινώνεται, εξευτελίζεται, απαξιώνεται, συκοφαντείται, εξουθενώνεται ώστε αναγκάζεται να καταφύγει στη μίμηση των μεθόδων των διωκτών της.

Οι θεσμοί που λογικά έχουν δημιουργηθεί για να αποτρέψουν τους πολίτες να επιστρέψουν στη ζούγκλα υπερβαίνοντας το μέτρο και τη λογική της θέσμισής τους γίνονται δεσμά και θηριώδεις μεθοδεύσεις ζουγκλοποίησης της κοινωνίας.

Δεν θα αποκαλύψω τη λύση που δίνει ο Μπελ στην ιστορία της Μπλουμ. Δείτε το.

Ο Μακρής που το σκηνοθέτησε κράτησε με άκρα συνέπεια τη δομή του ντοκουμέντου και δεν έπεσε στην παγίδα να οργανώσει μια συναισθηματική δραματουργικά παράσταση.

Με μια λογική μπρεχτική ανέθεσε σε τέσσερις ηθοποιούς, δύο γυναίκες και δύο άντρες, να εναλλάσσονται στους δεκάδες θεσμικούς ή αθέσμιτους ρόλους της υπόθεσης. Εκείνο που προέχει σ’ αυτό το είδος θεάτρου δεν είναι η ψευδαίσθηση της θεατρικής μαγείας αλλά η ανάδειξη ερωτημάτων και η πρόκληση αντιδράσεων ώστε να κινητοποιηθεί ο θεατής, να κρίνει και να καταδικάζει μεθοδεύσεις που καταστρατηγούν την κοπιώδη πορεία του ανθρώπου από τη ζούγκλα στην κοινωνία πολιτών.

Η θέσμιση των κοινωνιών είναι η κορυφαία εποποιία του όρθιου ζώου.

Κάθε φορά που οι θεσμοί μετατρέπονται σε δεσμά και χειροπέδες, κάθε φορά που γίνονται πρόσχημα για να ξαναγυρίσει η ανθρωπότητα στην κίνηση με τα τέσσερα, έχει ηττηθεί η Λογική.

Κάθε φορά που μια Καταρίνα Μπλουμ οδηγείται στον Καιάδα χωρίς να ευθύνεται έχει καταρρεύσει ο Λόγος.

Τα κοστούμια και ο λειτουργικός χώρος του Διονύση Μανουσάκη και οι φωτισμοί του Στέφανου Κοπανάκη ενίσχυσαν τη μέθοδο ρεπορτάζ του Μακρή.