Φωνή πατρίδας

Το κείμενο που ακολουθεί δεν είναι αγιογραφία ούτε αγιολόγιο, δεν έχει μολυνθεί, και το πιστεύω, με καμιά από τις αρρώστιες που ταλανίζουν την Iστορία και δημιουργούν συχνά ιδεολογικά εκτρώματα. Ο γράφων για 50 χρόνια σεμνύνεται ότι είναι δάσκαλος πριν απ’ όλα και πάνω απ’ όλα. Και δάσκαλος στη συνείδησή μου σημαίνει διδάσκω και διδάσκομαι. Οποιος δεν έμαθε από τις απορίες των μαθητών του, όποιος δεν αιφνιδιάστηκε από τη φρέσκια και συχνότατα τολμηρή και προκλητική γνώμη των μαθητών του, όποιος δεν ξαναγύρισε να ξαναδιαβάσει με άλλη ματιά μελετημένα έως τη φθορά κείμενα και να δοκιμαστεί με την επιθετικότητα των νέων εμπειριών χάρη στο βάναυσο βλέμμα νέων αναγνωστών με άλλη οξύτητα, δάσκαλος δεν έγινε ποτέ!

Οταν κρίνεις λοιπόν την οδοιπορία ενός λαϊκού δασκάλου όπως ο Πατροκοσμάς ο Αιτωλός αφήνεις στην μπάντα τον άγιο και την αγιαστούρα και σταθμεύεις στην αποστολή που ανέλαβε και στη μοίρα που του επιφύλαξε αυτή η αποστολή.

Εστω λοιπόν αφιερωμένο αυτό το κείμενο στους εκατοντάδες λαϊκούς δασκάλους που αγίασαν κοσμικά μέσα στα χωριά και στις καλύβες, μέσα στο ξεροβόρι και στην κάψα, μέσα στη φτώχια και τις πολεμικές κραυγές, μέσα στην αμφισβήτηση και τα ταξικά και τα φυλετικά μίση.

Δεν γίνεται κανείς αυθεντικός δάσκαλος χωρίς μανικό έρωτα για τη γλώσσα. Ο Πατροκοσμάς βέβαια δεν γνώριζε τις σύγχρονές μας θεωρίες που ουσιαστικά ταυτίζουν το γλωσσικό όργανο με τις λειτουργίες του νου. Οσο πιο ξεκάθαρες, ορθολογισμένες, σαφείς έννοιες διαχειρίζεται το μυαλό τόσο σαφέστερη και επικοινωνιακά καίρια είναι η γλώσσα, το λεξιλόγιο, η σύνταξη, η σημασιολογική ακρίβεια του ομιλούντος ή του γράφοντος. Η θολούρα του νου γίνεται θολούρα της γλώσσας. Οσο ο νους κολυμπάει στην ασάφεια, στην ακυρολεξία, στην ανακρίβεια, στο «περίπου», τόσο το γλωσσικό εργαλείο πελαγοδρομεί, αμηχανεί, χάνεται σ’ ένα χαώδες απροσδιόριστο πεδίο.

Είναι σημαντικό να εμμείνει κανείς σ’ αυτή τη διαπίστωση, διότι συνήθως τα χαώδη κείμενα και ο θολός λόγος εμφανίζονται ως εμβρίθεια, ως σοφία, ως βαθύς στοχασμός. Κανείς δεν αισθάνεται την ανάγκη του αρχαίου ρητού: Σοφόν το σαφές. Και σαφήνεια είναι η λογική αρετή όπου ο λέγων ή ο γράφων γνωρίζει όλο το βάθος μιας έννοιας. Και από την εποχή της Λογικής του Αριστοτέλη βάθος μιας έννοιας είναι η παράθεση όλων κλιμακωτά των γνωρισμάτων της. Επίσης η γνώση του πλήθους των όντων που περιέχονται σε μια έννοια ονομάζεται ευκρίνεια.

Αν αισθάνομαι σήμερα την ανάγκη να καταφύγω σε παλιές τεκμηριωμένες γνώσεις για τη γλώσσα και την αρετή της ρητορικής, της τέχνης δηλαδή του λέγειν (και του γράφειν το λέγειν), είναι γιατί μου το επανέφερε στη συνείδηση και με συγκίνησε η παράσταση στο θέατρο Κνωσός του Λάμπρου Τσάγκα για τον Πατροκοσμά τον Αιτωλό, τον άγιο μάρτυρα που θυσιάστηκε για τη λαϊκή παιδεία, για τη μόρφωση του Γένους.

«Φτιάξτε σχολειά, φτιάξτε σχολειά», μ’ αυτή την επιταγή οδηγήθηκε στον μαρτυρικό θάνατο αυτός ο περιπλανώμενος κουρελής κοσμικός καλόγερος μέσα στην τουρκοκρατούμενη δούλη πατρίδα.

Σε μια εποχή που η Παιδεία απαξιώνεται, η Εκπαίδευση νηστεύει, η γλώσσα χάνει την ιθαγένειά της, δηλαδή όχι μόνο το λεξιλογικό της οπλοστάσιο αλλά και την αυτοδυναμία της εμφανιζόμενη ως έχουσα ανάγκη γλωσσικών υβριδίων, προσμείξεων, ακυρολεξιών και δανείων τυχάρπαστων και έωλων. Το μήνυμα ενός μανικού της γλώσσας όπως ο Κοσμάς ο Αιτωλός είναι αναγκαίο και παρήγορο μάθημα.

Εγώ δεν είμαι θεολόγος ώστε να ελέγξω την ποιότητα και την πιστότητα των θρησκευτικών του κηρυγμάτων. Μου αρκεί πως το κεντρικό του μήνυμα, η έμμονη ιδέα, ο πυρήνας των κηρυγμάτων του ήταν η γλώσσα. Με ανατριχιάζει χωρίς αμφιβολία η πληροφορία του Ηρόδοτου πως όταν οι Πέρσες μετά τη Σαλαμίνα έστειλαν στην Αθήνα ελληνομαθή πρέσβη να προτείνει στη Βουλή συμμαχία των Περσών με τους Αθηναίους εναντίον της Σπάρτης, ο Θεμιστοκλής διέταξε και έκοψαν τη γλώσσα του μεσολαβητή διότι προσέβαλε με τις προτάσεις του την ελληνική λαλιά!

Απάνθρωπο σαφώς αλλά διδακτικό στην ουσία του. Κάθε νοθεία της γλώσσας και απόπειρα να γίνει εργαλείο αποπροσανατολισμού είτε συνειδητά είτε από άγνοια είναι έγκλημα εναντίον της Αλήθειας των πραγμάτων. Διότι οι λέξεις είναι, όπως δίδαξαν ήδη πρώτοι οι Στωικοί, εικόνες των πραγμάτων. Σημαίνοντα των σημαινομένων ο αγώνας. Εν τέλει θυσιαστικός, του Κοσμά του Αιτωλού δεν ήταν μια γλωσσολογική επιμονή, ένας γλωσσικός εθνικισμός, ήταν αγώνας για την αυθεντική, σαφή γνώση του κόσμου.

Ο συγγραφέας Γρηγόρης Χαλιακόπουλος παρέδωσε πριν χρόνια ένα σεμνό, πιστό, απροκατάληπτο κείμενο για την προσφορά του Κοσμά του Αιτωλού στον αείμνηστο Χρίστο Τσάγκα που τότε δεν είχε βρει διόδους για να επικοινωνήσει με το κοινό. Τώρα ο Λάμπρος Τσάγκας ανακάλυψε μια μαγνητοφωνημένη εκδοχή του έργου με τη φωνή του σημαντικού τραγωδού αδελφού του. Και προχώρησε σε μια νέα προσέγγιση του κειμένου του Χαλιακόπουλου. Ο Λάμπρος Τσάγκας εδώ και χρόνια διακονεί ένα θέατρο παιδαγωγούν. Με παραστάσεις που διανύουν ένα ευρύ φάσμα κειμένων από την τραγωδία και τον Αριστοφάνη έως τα λαϊκά κείμενα και φτάνοντας έως τους νεοέλληνες συγγραφείς από τον Χουρμούζη και τον Ξενόπουλο έως τον Καμπανέλλη και τους νεότερους, απευθύνεται κυρίως στους εφήβους και τους εκπαιδευτικούς. Στις παραστάσεις αυτές πρωτίστως τιμάται η γλώσσα και η ελληνική διαχρονία της ως φορέας μιας συνείδησης ενός λαού που πάσχισε και συχνά θριάμβευσε να φτάσει στο βάθος των πραγμάτων και των ιδεών.

Τώρα ο Λάμπρος Τσάγκας ενσαρκώνοντας τον Πατροκοσμά και με ηχογραφημένη τη φωνή του αείμνηστου Χρίστου Τσάγκα ως συνείδησή του δίνουν ένα ρεσιτάλ ελληνικής λαλιάς που επαναφέρει στην επικαιρότητα έναν αγώνα πριν από διακόσια χρόνια να κρατηθεί το Γένος όρθιο μέσω του γλωσσικού σωσιβίου. Γιατί είναι πλέον κοινή διαπίστωση πως στη μεγάλη τρικυμία των καιρών μας, όταν τα πάντα αμφισβητούνται και συχνά απαξιώνονται ή λοιδορούνται, ως σχεδία βίου, ως σωσίβια λέμβο, ως κιβωτό, μόνο τη γλώσσα μας έχουμε για να διαπλεύσουμε τον ωκεανό, ό,τι ονομάζεται παγκοσμιοποίηση.

Το εγχείρημα του Λάμπρου Τσάγκα στο θέατρο Κνωσός ίσως σε κάποιους να φαντάζει ουτοπικό, αναχρονιστικό, ξεπερασμένο. Αλλά βεβαιώνω πως και μόνο η ακρόαση ενός λόγου καίριου και μιας αποστολής θυσιαστικής, όσο ακόμη υπάρχει μέσα μας, όπως λέει ο Σεφέρης «φωνή πατρίδας», ηχώ λαλιάς που έρχεται μέσα από τους αιώνες, υπάρχει Ελπίς και δεν θα επιβληθούν οι «ορνεοκέφαλοι ξυλοσχίστες» που χλευάζει ο Ελύτης.

Στην παράσταση του θεάτρου Κνωσός σκηνοθέτης είναι μαζί και εικαστικός υπεύθυνος ο Μιχάλης Σδούγκος. Μουσική αρμόδια έγραψε ο Φίλιππος Περιστέρης. Φώτισε ο Δημήτρης Παπαδόπουλος και βοηθός σκηνοθέτη ήταν η ηθοποιός Δανάη Καλαχώρα.

Στο υπουργείο Παιδείας υπάρχει ο Κώστας Ζουράρις. Αυτός, το γνωρίζω, ακούει ελληνικά.