Αναζήτηση
Τη 17η Νοεμβρίου 1973 επρόκειτο να ταξιδέψω στη Θεσσαλονίκη, όπως συχνά συνέβαινε τότε, να παρακολουθήσω Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή τέσσερις παραστάσεις του εναλλασσόμενου ρεπερτορίου του Κρατικού Θεάτρου. Ηταν ημέρα Παρασκευή του Πολυτεχνείου και βέβαια το ταξίδι ματαιώθηκε. Μετέβην όμως την άλλη Παρασκευή, όταν η τριανδρία ήταν πλέον κρατούμενη και αλώνιζε ο σκοτεινός δικτάτορας Ιωαννίδης. Η κριτική μου δημοσιεύτηκε έναν μήνα μετά (18/12/1973) στο «Βήμα», όταν οργίαζε η λογοκρισία. Αλλά φαίνεται πως ο λογοκριτής ήταν απροσδιόνυσος ή είχε άλλες προτεραιότητες και έτσι το κείμενό μου «πέρασε» παρά την ευθεία αντιπαράθεσή του με τα γεγονότα. Τώρα που ο «Κοριολανός» του Σαίξπηρ, περί αυτού πρόκειται, παίζεται στο θέατρο Σημείο από μια ομάδα νέων καλλιτεχνών, θεωρώντας πως ό,τι τότε με ωθούσε έχει ακόμη ισχύ, αντιγράφω τις κριτικές μου παρατηρήσεις πάνω στο αριστούργημα του Σαίξπηρ:
«Ο “Κοριολανός” είναι ένα αριστούργημα και ίσως από τα λίγα σαιξπηρικά έργα που έχουν μια επικαιρότητα σχεδόν ανατριχιαστική. Τα προβλήματα που τίθενται και λύνονται σ’ αυτήν την τραγωδία αγγίζουν τον τύπο των ήλων στη σάρκα της ιστορίας κάθε στιγμή. Η πρωτοβουλία να ανέβει αυτό το έργο δεν έχει αξία μόνο δραματουργική. Είναι μια πράξη ιστορικής αυτοσυνειδησίας. Το θέμα του έργου είναι παρμένο από ένα “Βίο” του Πλούταρχου. Ο ποιητής ακολουθεί πιστά τον βιογράφο στα γεγονότα, κι όμως ιστορικό έργο δεν έγραψε. Απομόνωσε ένα ιστορικό συμβάν, το ανέβασε στην περιωπή του γένους του, ένα τμήμα του ιστορικού γίγνεσθαι και το χρησιμοποίησε σαν τυπικό γνώρισμα της πολιτικής πορείας της ανθρωπότητας.
Εχουν ειπωθεί και γραφεί ενδιαφέροντα πράγματα για τον “Κοριολανό”, όπως για όλα τα μεγάλα έργα που επαληθεύονται για όποια ερμηνεία. Μπορεί κανείς να το “δει” ως την τραγωδία του “ήρωα”, του εκλεκτού, που θύμα του όχλου, ωθείται παρεξηγημένος στην καταστροφή.
Μπορεί να το δει ως θρίαμβο της λαϊκής δύναμης που συντρίβει κάθε προσπάθεια επιβολής τού ενός πάνω στον δήμο. Ακραίες θέσεις. Και ένα σωρό ενδιάμεσες. Δεν θα ήθελα να υπερασπιστώ μια μέση λύση για να μη θεωρηθεί πως υποστηρίζω μια εύκολη λύση. Ο Σαίξπηρ ανατέμνει το πολιτικό πρόβλημα σε όλες του τις εκφάνσεις χωρίς να προχωρεί σε διδακτικές διακηρύξεις.
Ο Κοριολανός είναι ένας γενναίος στρατηγός. H φύση τον προίκισε με προσόντα σπάνια και η πόλις τού έδωσε την ευκαιρία να τα εκμεταλλευτεί. Εκείνος προσφέρει στην πόλη νίκες. Για λόγους που είναι πέρα από τη δραματική ανάλυση ο Κοριολανός είναι ένας αλαζόνας. Περιφρονεί τον λαό, περιφρονεί τις τιμές της πολιτείας και, όταν η πόλη αμυνόμενη ζητάει την υποταγή του μέλους της και συναντά την έντονη αποστροφή του, εξορίζεται, αυτομολεί στο αντίπαλο στρατόπεδο, ετοιμάζεται να ηγηθεί των εχθρών εναντίον της πατρίδας του, μεταπείθεται από τη μάνα του, προδίνει τους νέους φίλους του και δολοφονείται από τον ηγέτη τους. H ιστορία δεν είναι πρωτότυπη. Πολυπλοκότερη είναι η πορεία του Αλκιβιάδη. Ο Σαίξπηρ δεν σταθμεύει στα γεγονότα που έχουν βέβαια τη δραματική τους φόρτιση καθεαυτά. Συζητάει για τα γεγονότα. Το έργο είναι ένας διεξοδικός διάλογος που σχολιάζει την υπόθεση. Τα ερωτήματα είναι τα μόνα και καίρια που θέτει η δημοκρατία: ποια είναι τα όρια μέσα στα οποία μπορεί να κινηθεί η ατομική πρωτοβουλία σ’ ένα δημοκρατικό πολίτευμα; Ποια είναι η νόμιμη τομή ανάμεσα στη δραστηριότητα του ατόμου και του πολίτη; Ο διακεκριμένος πολίτης από πού αντλεί το κύρος του; H δραστηριότητα εν ονόματι της πόλεως προεξοφλεί δικαιώματα υπέρ ή κατά της πόλεως; H πόλη ως εμπνευστής ή φορέας μιας ιδεολογίας μπορεί να ταυτιστεί ή να δαμαστεί από τα εκτελεστικά όργανα αυτής της ιδεολογίας; Οι πολιτικές διαδικασίες είναι τυπικές ή αποτελούν ουσιώδεις κατακτήσεις του βουλευόμενου σώματος; Τα συμφέροντα του λαού μπορούν να καθορίζονται με κριτήρια άλλα από αυτά που υπαγορεύουν οι ανάγκες του; H εξουσία μπορεί να ασκείται ερήμην του λαού και η συγκατάθεση του αρχόμενου είναι δυνατόν να θεωρηθεί μείωση και ταπείνωση, έστω κι αν η αξία του εξουσιάζοντος είναι αναμφισβήτητη; Οταν ο ηγέτης περιφρονεί τον λαό και τις πολιτικές διαδικασίες, δικαιώνεται αν οι πράξεις του είναι αναμφισβήτητα έντιμες; Οταν οι εκπρόσωποι του λαού είναι φαύλοι και κινούνται από συμφέροντα, ο μόνος τρόπος για να τους εξουδετερώσεις είναι να περιφρονήσεις τις διαδικασίες που τους ανέδειξαν; Είναι ενάρετη πολιτική πράξη η “απόλυτη” πολιτική πράξη που δεν αναφέρεται και δεν κατευθύνεται στην κοινότητα από την οποία εκκινεί;
Τέτοια είναι τα προβλήματα αλλά και άλλα που θέτει ο Σαίξπηρ στον “Κοριολανό” και τα λύνει εναντίον του ήρωά του. Μερικοί που σταθμεύουν στην ηθογραφία θέλουν να πιστεύουν πως τα χρώματα με τα οποία τονίζει ο ποιητής την ευμετάβλητη μάζα των πολιτών είναι τόσο σκοτεινά, ώστε να καταλήγουν στο συμπέρασμα πως τουλάχιστον το έργο κρατάει μια πονηρή ουδετερότητα απέναντι στα αντιμαχόμενα στρατόπεδα. Φοβάμαι πως εδώ ακριβώς βρίσκεται η παρεξήγηση. Ο Σαίξπηρ είναι με τις διαδικασίες. Ο Κοριολανός εξορίζεται γιατί δεν δέχτηκε να τις ακολουθήσει στη Ρώμη και πεθαίνει γιατί τις παραβίασε στην Κοριόλα. Ο Κοριολανός είναι τύραννος και είναι πιο επικίνδυνος γιατί είναι απόλυτος και πουριτανός. Βεβαιώνει τον κόσμο με τον εαυτό του. Αγιάζει τα μέσα του. Προδίδει τα πάντα έξω από τον εαυτό του.
Το έργο του Σαίξπηρ έχει τόση καθαρότητα και τόση σαφήνεια που δεν αφήνει κανένα περιθώριο για παρανοήσεις. Ωριμο δημιούργημα μιας όρθιας συνείδησης προβάλλει στον υποψιασμένο αναγνώστη και θεατή την αυθεντικότητά του. Γραμμένο ευθύβολα, χωρίς διογκώσεις, ευθύγραμμο, καλπάζει στη λύση του. Υποστηρίχτηκε, άστοχα, πως μοιάζει με αρχαία τραγωδία. Γιατί; Τάχα η μοίρα του ήρωα προδιαγράφεται από την αρχή. Το λάθος είναι ασυγχώρητο. Ο ήρωας του Σαίξπηρ δεν καταδιώκεται από τη μοίρα, από καμιά ανώτερη ή εξωτερική δύναμη που προκαθορίζει τα ανθρώπινα. Ο Κοριολανός δεν υβρίζει κάποια κρατούσα τάξη. Ασεβεί απέναντι στην ιστορική νομοτέλεια. Η συντριβή είναι ιστορικά αναπόφευκτη γιατί είναι ιστορικά αναγκαία. Η αλαζονεία του δεν υπερβαίνει τα ανθρώπινα μέτρα αλλά καταλύει την πολιτική μετριοπάθεια. Οι πράξεις του δεν αποτελούν τραγική πλάνη. Είναι πολιτική αποτυχία».
Δεν γνωρίζω ποια ιστορική εποχή της ανθρωπότητας δεν αφορά την ανάλυση του Σαίξπηρ. Πάντα η ιστορία έφερε στο πάνω μέρος του κύματος δυναμικές και συχνά άκρως ικανές και ιδιοφυείς προσωπικότητες ως ηγέτες λαών. Και συνήθως οι περισσότερες από την κορυφή που τους έταξε η πορεία των γεγονότων έπαψαν να έχουν επαφή με τις ρίζες ή τις περιφρόνησαν.
Δεν σκοπεύω εδώ να εξαντλήσω το κύριο πρόβλημα που ταλανίζει αιώνες τη φιλοσοφία της ιστορίας: Μάζες ή ηγέτες; Ζυμάρι ή μαγιά; Η κότα ή το αβγό;
Είναι κρίμα που αραιά και πού παίζεται ένα από τα πλέον ώριμα έργα του μεγάλου ποιητή. Το πιο πολιτικό και θα έλεγα το αιωνίως επίκαιρο. Δεν θεωρώ τυχαίο πως είναι το μόνο που διασκεύασε ο Μπρεχτ την εποχή που είχε γίνει στη συνείδησή του απεχθής ο Στάλιν. Εξάλλου, ο Μπρεχτ είναι ο λιγότερο παιγμένος και μάλιστα μαρξιστής συγγραφέας στην πάλαι ποτέ Σοβιετική Ρωσία!!
Εξάλλου δυστυχώς εκεί το πρόβλημα ήταν πάντα δεσπόζον. Καθεστώτα που ευαγγελίζονταν την κυριαρχία του λαού γέννησαν δικτάτορες: Ρωσία, Κίνα, Βιετνάμ, Κορέα, Κούβα, Ρουμανία, Βουλγαρία, Ουγγαρία, Λιβύη κ.λπ.! Ο «Κοριολανός» γέννησε τον Μαγιακόφσκι, την Αχμάτοβα, τον Κανέτι, τον Ιονέσκο…
Ο Αλέξανδρος Διαμαντής επέλεξε να παρουσιάσει το αριστούργημα του Σαίξπηρ σαν μια πολιτική σάγκα, σαν ένα χρονικό που διαβάζεται δημόσια, κάτι ανάμεσα στην επική προσέγγιση και τη θεατρική δοκιμή. Εξι ηθοποιοί «διαβάζουν», αφηγούνται και μιμούνται όλα τα πρόσωπα του έργου. Χωρίς καν διαφοροποίηση φύλου. Γυναίκες παίζουν άνδρες και άνδρες περνούν από τον ένα ρόλο στον άλλο. Η μετάφραση είναι του μακαρίτη Ερρίκου Μπελιέ, ο σκηνικός λιτός χώρος της Λιακατά, τα κοστούμια (ενδεικτικά σώματα) της Σύρμα, οι φωτισμοί της Σμπώκου (τρεις γυναικείες ευαισθησίες).
Τον Κοριολανό «υποδύεται» ο Ιωάννης Παπαζήσης με σκηνική ευφράδεια και κύρος.
Απροσδόκητη η Παρθενόπη Μπουζούρη ενσαρκώνει με πάθος τη Βολούμνια και τον Αουφίδιο και πείθει! Στους πολλαπλούς ρόλους κατεβάζουν στο κοινό το κείμενο ενσυνείδητα ο Μαντζώρος, ο Μίχας, η Γρύμπλα και η Ωρόρα Μαριόν.
Σεμνή και σοβαρή δουλειά.
