Ο ασεβής «Καπετάν Μιχάλης» και η παρεξηγημένη «Ασκητική»

Επηρέασαν τη ζωή, το έργο του και την πρόσληψη του τελευταίου, ακόμα και πολλά χρόνια μετά τον θάνατό του. Διόλου παράξενο λοιπόν που οι επιεικώς τεταμένες σχέσεις του Νίκου Καζαντζάκη με την Εκκλησία αντανακλώνται και στις επιστολές προς τον φίλο και δικηγόρο του Γιάννη Αγγελάκη, οι οποίες καλύπτουν το διάστημα από το 1917 ώς το 1957. Και αφού το 2013 πρωτοεκδόθηκαν από το Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, την Κυριακή 10 Δεκεμβρίου κυκλοφορούν ανατυπωμένες από «Το Βήμα» για να φωτίσουν εκ νέου τον ψυχισμό του συγγραφέα, τις αγωνίες, την πίκρα, τη νοσταλγία και τη μοναξιά του.

Οι τελευταίες ίσως επιτάθηκαν (ή και όχι) ήδη από το 1930, όταν ο Καζαντζάκης, μαζί με τον Δημήτρη Γληνό, δύο χρόνια αφότου ο επίσκοπος Σύρου Αθανάσιος είχε καταδικάσει την «Ασκητική», κλήθηκαν στον ανακριτή, ο μεν γιατί έγραψε το βιβλίο, ο δε γιατί το δημοσίευσε στο περιοδικό του «Αναγέννηση». Αμφότεροι παραπέμφθηκαν σε δίκη, η οποία τελικά δεν έγινε, αν και η εκκρεμότητά της θα επεκρέματο στα κεφάλια τους σαν δαμόκλειος σπάθη. Μερίδα του Τύπου της εποχής διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ενασχόληση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος με τον συγγραφέα, οι σχέσεις των οποίων έκτοτε θα επιδεινώνονταν. Η γνώμη της Εκκλησίας δεν θα μεταστρεφόταν βεβαίως με έργα όπως «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», «Ο καπετάν Μιχάλης» και «Ο τελευταίος πειρασμός». Ειδικά «Ο καπετάν Μιχάλης» μελετάται το 1954 από τον Παντελεήμονα Χίου για λογαριασμό της Ιεράς Συνόδου και χαρακτηρίζεται έργο ασεβές. Καθηγητές της Θεολογικής Σχολής Αθηνών τηρούν ανάλογη στάση. «Ο τελευταίος πειρασμός» έχει προστεθεί από τον Ιανουάριο της ίδιας χρονιάς στα απαγορευμένα βιβλία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, ενώ τον Ιούνιο η Ιερά Σύνοδος συνεδριάζει, με τις απόψεις των ιεραρχών να κυμαίνονται από αιτήματα για μετάνοια του συγγραφέα μέχρι αφορισμό του. Ο αφορισμός ωστόσο προϋπέθετε τη συγκατάθεση του οικουμενικού πατριάρχη Αθηναγόρα, ο οποίος καταχώνιασε το αίτημα στο συρτάρι. Εναν χρόνο αργότερα το θέμα συζητήθηκε και στην ελληνική Βουλή, ενώ στην εξουσία βρισκόταν ο Ελληνικός Συναγερμός του Παπάγου. Από τους αντιπολιτευόμενους βουλευτές, ο Εμμανουήλ Κοθρής χαρακτήρισε τον Καζαντζάκη «μιαν από τας μεγαλυτέρας πνευματικάς κορυφάς της παγκοσμίου λογοτεχνίας», ενώ ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης τόνισε ότι «αποτελεί βαρύ σφάλμα το γεγονός ότι ενεφανίσθη εις την πατρίδαν μας η τάσις διώξεως των έργων του».

Το 1957 ο συγγραφέας πεθαίνει. Ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών Θεόκλητος δεν επιτρέπει να μπει η σορός του σε αθηναϊκό ναό, η οποία μεταφέρεται στο Ηράκλειο με πρωτοβουλία του Αριστοτέλη Ωνάση. Επειτα από λειτουργία, παρουσία του Κρήτης Ευγένιου, η ταφή του συγγραφέα γίνεται στον ενετικό προμαχώνα του Μαρτινέγκο, χωρίς τη συμμετοχή ιερέων. Δεκαετίες αργότερα, οι προβολές της κινηματογραφικής εκδοχής του «Τελευταίου πειρασμού» στην Αθήνα θα πυροδοτούσαν επεισόδια εκ μέρους παραεκκλησιαστικών οργανώσεων.

Ο ίδιος ο Καζαντζάκης ίσως δεν φανταζόταν την ιερή οργή που θα προκαλούσε το έργο του, όταν τον Απρίλιο του 1931 έγραφε στον Γιάννη Αγγελάκη για την παραπομπή του σε δίκη, μαζί με τον Γληνό, για την «Ασκητική»: «Αγαπητέ μου συνήγορε, έχεις εντελώς δίκιο· το υπόμνημα έπρεπε να στηριχτεί στο ότι η “Ασκ[ητική]” είναι έργο τέχνης και τίποτα άλλο. Επειτα τα χωρία που παραθέτουν είναι εντελώς αταίριαστα και ανόητα. Αν θέλουν για το ύφος της “Ασ[κητικής]” υπάρχουν άφθονα στη Γραφή κι όλο το “Ασμα των ασμάτων” είναι ξετσίπωτο, τολμηρό, ερωτομανές (…). Δεν πιστεύω ποτέ να φτάσει σε δίκη αυτή η υπόθεση· θα γίνονταν ίσως cause célèbre (κρυφή επιθυμία του Γληνού) μα για την ιδιοσυγκρασία μου είναι εντελώς αντιπαθητική η διαφήμιση κι ο θόρυβος και πρέπει να κάμουμε ό,τι μπορούμε να μη γίνει τίποτα. Αν όμως γίνει, θα βάλουμε όλη μας τη δύναμη να υποστηρίξουμε από πολύ ψηλά και με “σεμνή περιφρόνηση” την υπόθεσή μας χωρίς μήτε να προκαλούμε μήτε ν’ αποφεύγουμε την καταδίκη. Εδώ δεν έχω πρόχειρη τη Γραφή να ψάξω μα θαρρώ πως μήτε χρειάζεται».

INFO

«Επιστολές του Νίκου Καζαντζάκη προς την οικογένεια Αγγελάκη» σε επιμέλεια, εισαγωγή και σχόλια Θανάση Αγάθου. Προλογίζει η Κατερίνα Αγγελάκη – Ρουκ. Την ερχόμενη Κυριακή 10/12 μαζί με «Το Βήμα»