Πανστρατιά για να διασωθούν πολύτιμα αρχεία που καθρεφτίζουν την παλιά Αθήνα διεξάγει μια ομάδα ανθρώπων που αγωνίζεται να ανασυνθέσει τη χαμένη κληρονομιά της πόλης. Παλιές φωτογραφίες, πολεοδομικά έγγραφα, κανονισμοί πολυκατοικιών που χτίστηκαν πριν από 90 χρόνια, ένας πολύτιμος θησαυρός που σκονίζεται σε πατάρια, που έχει ξεχαστεί σε σεντούκια και παλιές βιβλιοθήκες για να καταλήξει στα σκουπίδια όταν οι ηλικιωμένοι κάτοχοί του φύγουν από τη ζωή, σκιαγραφεί την εικόνα μιας πόλης που χάθηκε ανεπιστρεπτί.
Η οργάνωση Monumenta και η Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Τεκμηρίων καιΠολιτιστικής Κληρονομιάς «Αρχείων Τάξις» διοργανώνουν συναντήσεις σε γειτονιές της Αθήνας ζητώντας από τους κατοίκους να καταθέσουν –προς καταγραφή –το αρχειακό και φωτογραφικό υλικό που έχουν στα σπίτια τους από τις δεκαετίες του ’30, του ’40, του ’50 και του ’60. Πρώτη γειτονιά στην οποία θα πραγματοποιηθεί συνάντηση το νέος έτος είναι οι Αμπελόκηποι.
Ηδη έχουν συγκεντρωθεί περίπου 700 φωτογραφίες ενώ στα χέρια των εμπνευστών της ιδέας έχουν περιέλθει και σημαντικές συλλογές ιστορικών αρχιτεκτόνων της Αθήνας. Οι εμπλεκόμενοι δίνουν αγώνα με τον χρόνο καθώς θεωρούν ότι όσο λιγοστεύουν οι επιζώντες που γεννήθηκαν τη δεκαετία του ’30 στερεύουν οι ελπίδες διάσωσης του πολύτιμου υλικού. Αν το σχέδιο προχωρήσει, ύστερα από πολλή δουλειά, ίσως καταστεί εφικτό να απεικονιστεί η παλιά όψη ολόκληρων δρόμων της Αθήνας, τότε που κτίρια χτισμένα σε αρχιτεκτονικούς ρυθμούς που έχουν πλέον εκλείψει δέσποζαν σε κεντρικά σημεία της πρωτεύουσας. Οι Αμπελόκηποι, ο Κολωνός, η Πανεπιστημίου, η Βασιλίσσης Σοφίας, η Ομόνοια μιας άλλης εποχής ζωντανεύουν μέσα από το σπάνιο υλικό που έχει συλλεχθεί.
Οι πρώτες καταγραφές. Ολα άρχισαν το 2013, όταν η εταιρεία Monumenta ξεκινούσε το πρόγραμμά της για την καταγραφή κτιρίων του 19ου και του 20ού αιώνα στην Αθήνα. Περιδιαβάζοντας τις γειτονιές του κέντρου, ήρθαν σε επαφή με παλιούς κατοίκους και αξιοποιώντας τις προφορικές μαρτυρίες τους προσπάθησαν να τεκμηριώσουν τα κτίρια που είχαν καταγράψει. Καθώς η διαδικασία εξελισσόταν διαπίστωσαν ότι ένας όγκος πολύτιμων αρχείων παρέμενε αναξιοποίητος ή και καταστρεφόταν με το πέρασμα των χρόνων. Αρκετοί πολίτες που έρχονταν σε επαφή με τους εθελοντές της οργάνωσης τους έδειχναν φωτογραφίες από το παρελθόν. Οι εθελοντές άρχισαν να σκανάρουν τα αρχεία και να δημιουργούν φακέλους ανά ιδιοκτήτη. Με τον καιρό η καταγραφή έγινε πιο συστηματική. Τόσο που σιγά σιγά η Μonumenta άρχισε να δέχεται αιτήματα από ενδιαφερομένους που ζητούσαν να φωτογραφιστεί το αρχείο τους.
«Μας εντόπισαν για παράδειγμα οι κόρες του Γεώργιου Διαμαντόπουλου, του αρχιτέκτονα που έχτισε τον Ερυθρό Σταυρό, οι οποίες εκτός από φωτογραφίες μάς έδειξαν και όλη την αλληλογραφία που είχε προηγηθεί, εντοπίσαμε τα αρχεία πολιτικών μηχανικών όπως του Φραγκίδη, ήρθαμε σε επαφή με τα αρχεία του Αλέξανδρου Παπαγεωργίου – Βενετά, του διακεκριμένου αρχιτέκτονα και πολεοδόμου, ο οποίος φωτογράφιζε την Αθήνα τη δεκαετία του ’60, τότε που έγιναν οι μαζικές κατεδαφίσεις στην πόλη, και μας έδωσε όλο το φωτογραφικό υλικό της εποχής εκείνης» λέει στα «ΝΕΑ» η Ειρήνη Γρατσία, αρχαιολόγος και συντονίστρια της Monumenta. «Ενα πολύ τεκμηριωμένο αρχείο μάς έδωσε ο αρχιτέκτονας Μανόλης Παπαδάκης για τους Αμπελοκήπους του ’50 ενώ πήραμε συνέντευξη από την αρχιτέκτονα Αγνή Κουβελά, η οποία μας έδωσε στοιχεία για την οδό Αγίου Παύλου στο Μεταξουργείο».
Εντυπωσιακά ευρήματα. Η οργάνωση έχει συγκεντρώσει εντυπωσιακά ευρήματα: τα αρχιτεκτονικά σχέδια του Τσίλλερ για το κτίριο που στεγάζει το Νομισματικό Μουσείο της Αθήνας. Δεκαεπτά τόμους που διασώθηκαν από το αρχείο της Πολεοδομίας Αθηνών με ημερομηνία πριν από το 1950. Και πολλά άλλα. Η Monumenta συνάντησε θετική ανταπόκριση στους περισσότερους δημόσιους φορείς με τους οποίους επικοινώνησε ενώ καταλυτική απέβη και η συμβολή των τραπεζικών ιδρυμάτων λόγω της πρακτικής που είχαν από παλιά υιοθετήσει να φωτογραφίζουν τα κτίριά τους. Σπουδαίο υλικό –συχνά ξεχασμένο σε στοίβες μέσα σε κάποια ντουλάπα –εντοπίστηκε και σε σχολεία της Αθήνας, όπου η Monumenta υλοποιεί εκπαιδευτικό πρόγραμμα με τίτλο «Καταγράφω τα αρχεία του σχολείου μου». Ομως, όπως εξηγεί η Ειρήνη Γρατσία, όλα τα αρχεία έχουν αξία. Τόσο τα μέγαρα που κοσμούσαν τους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας όσο και τα προσφυγικά σπίτια στις γειτονιές παρέχουν πληροφορίες που πρέπει να διασωθούν.
«Απευθύνουμε έκκληση στον κόσμο να μην πετάει τα αρχεία του. Το υλικό που βρίσκουμε είναι μοναδικό. Ωστόσο διαπιστώνουμε ότι πολλοί τα έχουν πετάξει ή τα έχουν πουλήσει για ελάχιστα ποσά σε παλαιοπώλες ή αλλού. Δεν είναι λίγες οι φορές που έχω βρει στη γειτονιά μου, στη Νέα Χαλκηδόνα, φωτογραφίες και παλιά βιβλία στα σκουπίδια. Πρόσφατα στο 3ο διαμέρισμα μια κυρία μάς είπε: «Μόλις πέταξα όλες τις παλιές φωτογραφίες μου του ’50 και του ’60». Η σχέση μας με τα αρχεία δεν είναι και τόσο καλή. Γι’ αυτό προσπαθούμε να ευαισθητοποιήσουμε τον κόσμο. Δυστυχώς όσον αφορά τα επίσημα αρχεία δεν έχουν διασωθεί πολλά, είναι ενδεικτικό ότι το αρχείο της Πολεοδομίας προ του 1955 έχει καταστραφεί σε πλημμύρα» εξηγεί η Ειρήνη Γρατσία.
Από το 2013 ώς το 2015 η Monumenta κατέγραψε συνολικά 10.600 κτίρια στην Αθήνα χρονολογίας 1830 – 1940. Από το 2016 το πρόγραμμα διανύει τη δεύτερη φάση του, η οποία θα διαρκέσει ώς το 2019 και περιλαμβάνει την τεκμηρίωση των κτιρίων μέσα από αρχειακό υλικό, βιβλιογραφία, επιτόπιες επισκέψεις και συνεντεύξεις. Την προσπάθεια αυτή έχει χρηματοδοτήσει το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος. «Υπολογίζουμε ότι την περίοδο εκείνη υπήρχαν περισσότερα από 100.000 κτίρια, εκ των οποίων τουλάχιστον τα 80.000 κατεδαφίστηκαν» λέει η Ειρήνη Γρατσία. Τα περισσότερα που χάθηκαν από την πρωτεύουσα ήταν νεοκλασικού τύπου, εμπλουτισμένα όμως με πολύ ιδιαίτερα στοιχεία. «Εμάς αυτό που μας “αγχώνει” είναι να προλάβουμε» εξηγεί η Ειρήνη Γρατσία. «Να προλάβουμε τους ανθρώπους που σήμερα είναι 80 χρονών, τους ανθρώπους που έζησαν την Αθήνα από το ’40 ‘ως τη δεκαετία του ’60, καθώς οι διηγήσεις τους και τα αρχεία τους αναπλάθουν την ατμόσφαιρα της εποχής. Τα κτίρια είναι φορείς ιστοριών. Θεωρούμε ότι η επόμενη τριετία είναι κρίσιμη. Φεύγοντας αυτοί οι άνθρωποι από τη ζωή θα χαθούν μαζί τους και αυτές οι ιστορίες…».
