Η εξορία που έληξε έπειτα από 2.000 χρόνια

Την προηγούμενη Πέμπτη, στο πολυτελές Παλάτσο Σενατόριο της Ρώμης επικρατούσε μια ασυνήθιστη για τα πολιτικά δεδομένα σύμπνοια. Οι δημοτικοί σύμβουλοι της πόλης είχαν μόλις εγκρίνει ομόφωνα την «αποκατάσταση μιας σοβαρής αδικίας» που είχε συμβεί στην πόλη τους κατά το παρελθόν: είχαν ανακαλέσει –2.000 χρόνια μετά –την απόφαση για την εξορία του ποιητή Οβίδιου. Μια δικαίωση που άργησε είκοσι αιώνες.

Ο Οβίδιος, μία από τις σπουδαιότερες μορφές της λατινικής γραμματείας, είχε εξοριστεί από τον αυτοκράτορα Οκταβιανό Αύγουστο σε ένα από τα ακρότατα σημεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, στην περιοχή Τόμους, που συμπίπτει με τη σημερινή Κονστάντσα της Ρουμανίας. Οι λόγοι για τους οποίους αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Ρώμη παρά τη θέλησή του παραμένουν αδιευκρίνιστοι, όμως οι απεγνωσμένες επιστολές που απηύθυνε έκτοτε στον Αύγουστο ζητώντας την αναστολή της ποινής πέρασαν στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Το γεγονός της εξορίας κατέστησε ακόμη πιο δημοφιλή τον Οβίδιο με το πέρασμα των χρόνων. Οι κριτικοί έχουν χαρακτηρίσει τις επιστολές του ως «κλινική παρουσίαση» των συνθηκών της εξορίας «που επιδεικνύουν την εξουθενωτική επίδρασή της στο ηθικό του ανθρώπου, στο ταλέντο και ίσως στην ψυχολογία του». Στην Ελλάδα χιλιάδες υποψήφιοι για εισαγωγή στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση γνώρισαν την τραγική ιστορία του ποιητή μέσα από τη φράση «Ovidius poeta in terra Pontica exulat», η οποία διδασκόταν στο μάθημα των Λατινικών για τις Πανελλαδικές Εξετάσεις…

Η αθωωτική απόφαση

Η απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου της Ρώμης για τον «επαναπατρισμό» του ποιητή ελήφθη «βάσει πρωτοκόλλου». Η διαδικασία αποκατάστασής του είχε αρχίσει πριν από έξι χρόνια στη γενέτειρά του, τον Δήμο Σουλμόνα της επαρχίας Αμπρότζιο Λ’ Ακουιλα, όταν ειδικό δικαστήριο που συστάθηκε με τη συμμετοχή διακεκριμένων νομικών είχε εκδώσει αθωωτική απόφαση για τον Οβίδιο. Η έδρα είχε τότε αποφανθεί ότι οι μόνοι αρμόδιοι για να επικυρώσουν την ετυμηγορία ήταν εκείνοι που αντιπροσωπεύουν «ιδανικά τη συνέχιση της Γερουσίας και του λαού της Ρώμης», άρα με τα σημερινά δεδομένα οι τοπικές Αρχές της Ρώμης.

Η Ιταλία έχει, άλλωστε, παράδοση στη… μετά θάνατον αποκατάσταση «αδικημένων» ιστορικών προσωπικοτήτων. Πριν από λίγα χρόνια, το 2008, ο Δήμος της Φλωρεντίας απένειμε χάρη στον κορυφαίο αναγεννησιακό ποιητή Δάντη, ο οποίος είχε καταδικαστεί σε εξορία –και στη συνέχεια σε ποινή θανάτου –το 1292.

Την πρόταση για την απαλλαγή του Οβίδιου έφεραν στο Δημοτικό Συμβούλιο μέλη του Κινήματος 5 Αστέρων, από το οποίο προέρχεται η πλειοψηφία των δημοτικών συμβούλων της Ρώμης και η δήμαρχος Βιρτζίνια Ράτζι. «Είναι θεμελιώδες δικαίωμα των καλλιτεχνών να εκφράζονται ελεύθερα ειδικά μέσα στις κοινωνίες, τη στιγμή που η ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης περιορίζεται όλο και περισσότερο» ανέφερε στην ομιλία του ο Λούκα Μπέργκαμο, αντιδήμαρχος της Ρώμης. «Ο Οβίδιος ήταν αναμφισβήτητα ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές στην Ιστορία της ανθρωπότητας. Αλλωστε, οι αληθινές αιτίες της μυστηριώδους εξορίας του δεν αναφέρθηκαν ποτέ στην καταγεγραμμένη Ιστορία» πρόσθεσε.

Το αναπάντητο ερώτημα

Αχλή μυστηρίου καλύπτει τις αιτίες που οδήγησαν τον αυτοκράτορα Αύγουστο να επιβάλει μια τόσο σκληρή τιμωρία. Σύμφωνα με τα επικρατέστερα σενάρια, η απόφασή του ήταν συνισταμένη τριών παραγόντων: της ασέβειας προς το πρόσωπό του, της έλλειψης ηθικής και της συμμετοχής σε στάση κατά του Καίσαρα.

Ο Οβίδιος, ο οποίος σύμφωνα με τις μαρτυρίες της εποχής είχε μεγάλη επιτυχία στο άλλο φύλο, θεωρούνταν προκλητικός για τα ήθη της εποχής. Μετά τις ερωτικές ελεγείες του με τον τίτλο «Amores» δημοσίευσε το 1 μ.Χ. το τολμηρό ποίημα «Ars amatoria» («Ερωτική τέχνη»), το οποίο φαίνεται ότι λειτούργησε ως θρυαλλίδα για την «έκρηξη» του αυτοκράτορα. Η «Ερωτική τέχνη» έγινε δεκτή με αρνητικές κριτικές από την πουριτανική κοινωνία της εποχής, ενώ εξελήφθη ότι υπονόμευε ευθέως το πρόγραμμα ηθικών μεταρρυθμίσεων που είχε εισαγάγει ο Αύγουστος. Στο ποίημα γίνονται έμμεσες αναιδείς αναφορές –μέσω συμβόλων –στον αυτοκράτορα. Ο ίδιος ο Οβίδιος ανέφερε ως αιτία της εξορίας του «την Κάρμεν κι ένα λάθος» –δηλαδή «ένα ποίημα κι ένα λάθος». Η Κάρμεν είναι πρόσωπο από το ποίημα «Ars amatoria».

Η αυστηρότητα της ποινής και ο τρόπος επιβολής της οδηγούν πολλούς ερευνητές στο συμπέρασμα ότι στα βαθύτερα αίτια της εξορίας κρύβονται πολιτικά κίνητρα, και πιο συγκεκριμένα το γεγονός ότι ο ποιητής είχε θεωρηθεί μάλλον ύποπτος για εμπλοκή σε εξέγερση κατά του αυτοκράτορα στο πλευρό διεκδικητών του θρόνου.

Η είδηση της απόφασης να εξοριστεί ο 50χρονος λατίνος ποιητής το 8 μ.Χ. έγινε δεκτή με συγκίνηση στη Ρώμη λόγω της δημοφιλίας του. Παράλληλα, αναπάντητα ερωτηματικά αιωρούνταν στην πόλη: Γιατί η ποινή δεν είχε αποδοθεί από τη Σύγκλητο ούτε από άλλο δικαστήριο, αλλά από τον ίδιο τον αυτοκράτορα προσωπικά; Η κατηγορία ήταν εσχάτη προδοσία. Ο Οβίδιος θα διατηρούσε τα πολιτικά του δικαιώματα και την περιουσία του, θα του επιτρεπόταν να συνθέτει ποιήματα και να επικοινωνεί με τους δικούς του ανθρώπους, όμως ο ίδιος και το έργο του θα εξορίζονταν. Τα βιβλία του αποσύρθηκαν από τις δημόσιες βιβλιοθήκες και θα κυκλοφορούσαν πλέον στα κρυφά από χέρι σε χέρι.

Τα δέκα χρόνια που πέρασε στην εξορία μέχρι τον θάνατό του υπέφερε. Μόνος, σε μια περιοχή με δύσκολο κλίμα, με συχνές επιθέσεις από γειτονικές φυλές, χωρίς βιβλία και σε ένα περιβάλλον με χαμηλό πολιτιστικό επίπεδο, έβρισκε μόνη διέξοδο στο γράψιμο. Και στις διαρκείς προσπάθειες να πείσει για την αθωότητά του. Τα έργα «Ασματα θλιβερά» και «Επιστολές από τον Πόντο» αποτυπώνουν τη συναισθηματική του κατάσταση τη συγκεκριμένη περίοδο. Αυτή διαφαίνεται και στα ποιήματά του, στις επιστολές που έστελνε στη σύζυγό του, η οποία είχε παραμείνει στη Ρώμη, στα μηνύματά του προς τους φίλους και στις μάταιες εκκλήσεις του προς τον αυτοκράτορα. Παρά τις προσπάθειες, ο Οβίδιος δεν θα κατάφερνε ποτέ να επιτύχει τον επαναπατρισμό του. Η θλίψη τον είχε κυριεύσει. Οταν όμως έγραφε «Epistulis contra iniuriam repugnat. Musa est unica amica poetae» («Με τις επιστολές μάχεται την αδικία. Η Μούσα είναι η μοναδική φίλη του ποιητή»), προφανώς έκανε λάθος. Ενα μεταθανάτιο δώρο τον περίμενε, χαμένο στους αιώνες, φέτος –τη χρονιά που συμπληρώθηκαν 2.000 έτη από τον θάνατό του.