Ο Ηλίας Ηλιού ανέβηκε για τελευταία φορά στο βήμα της Βουλής, συγκινημένος, στις 29 Ιουνίου 1981. «Στα 30 χρόνια που εθήτευσα σ’ αυτό το βήμα» –είπε στην αποχαιρετιστήρια ομιλία του –«προσπάθησα πάντα να είμαι αντικειμενικός, ευπρεπής και ήπιος και να υπηρετώ τα γενικότερα συμφέροντα και όχι τα στενά κομματικά».
Η αποτίμηση ήταν απολύτως ακριβής. Ο Ηλιού είχε κερδίσει τον γενικό σεβασμό ως μια από τις σημαντικότερες κοινοβουλευτικές μορφές της μεταπολεμικής Ελλάδας, όχι μόνον χάρις στην ευρυμάθεια, την ρητορική δεινότητα, το χιούμορ και την πολιτική του οξυδέρκεια. Μα προπάντων χάρις στην ευελιξία και την μετριοπάθεια με την οποία εκπροσώπησε στη Βουλή την ελληνική Αριστερά. Κι ας την εκπροσώπησε στα πιο δύσκολα, στα πιο σκληρά χρόνια της μετεμφυλιακής ιστορίας. Κι ας είχε ζήσει ο ίδιος την ιστορία της παράταξης που εκπροσωπούσε ως ιστορία προσωπικών διώξεων, εξοριών και φρικτών βασανιστηρίων.
Οταν αυτή η εποχή του φόβου έπαιρνε τέλος με την πτώση της δικτατορίας, ο Ηλιού ήταν πια 70 ετών, με την υγεία του σακατεμένη, ιδίως μετά την μεταχείριση που είχε υποστεί στα χέρια των χουντικών δεσμωτών του. Εξελέγη βουλευτής το 1974 και το 1977, αλλά το ίχνος που άφησε στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης δεν συγκρίνεται με το ισχυρό αποτύπωμα που είχε αφήσει στην προδικτατορική ζωή. Ισως γι’ αυτό παρέμεινε, ακόμη και για τους στρατευμένους σε κάποιαν από τις εκδοχές της Αριστεράς, μια μάλλον παραγνωρισμένη φυσιογνωμία. Ισως, προπάντων, επειδή στη μεγάλη διαμάχη που σφράγισε τις διεργασίες στην Αριστερά κατά την πρώτη δεκαετία της Μεταπολίτευσης, τη μάχη για «το Κ στον τίτλο» ανάμεσα στο ΚΚΕ και το ΚΚ εσωτερικού, ο Ηλιού επέλεξε να μη μετέχει. Παρ’ ότι πνευματικά, πολιτικά και προσωπικά ήταν κοντά στα στελέχη του Εσωτερικού, εκείνος προτίμησε να μείνει εκτός ανταγωνισμού υποστηρίζοντας την ΕΔΑ ως σχήμα ενότητας και υπέρβασης της διάσπασης του 1968. Οταν η ιδέα που υποστήριζε έμοιαζε ότι αρχίζει να υλοποιείται, με την σύντομη άνοιξη του ενιαίου Συνασπισμού, ο Ηλιού δεν ζούσε πια. Εφυγε από την ζωή στις 25 Ιανουαρίου 1985.
Το βασίλειο του φόβου
Ο απόηχος της παρουσίας του στο προδικτατορικό δράμα έμεινε, βέβαια, ζωντανός. Λίγοι αγνοούν την περίφημη αγόρευσή του, τον Ιούνιο του 1965, μετά το σαμποτάζ στον Εβρο, όπου προφητικά κατονόμαζε τον αντισυνταγματάρχη τότε Παπαδόπουλο, τον κατοπινό δικτάτορα, ως κίνδυνο για τη δημοκρατία. «Είναι δυνατόν να ξαναεγκαθιδρυθεί το βασίλειον του φόβου εις αυτόν τον τόπον επί τη βάσει οιασδήποτε κακοβούλου αυθαιρέτου ενεργείας οιουδήποτε κ. Παπαδοπούλου;» είχε πει. Ακόμη περισσότερο διάσημη είναι η ρήση «θα σας ταράξουμε στην νομιμότητα», την οποία φέρεται να πρωτοχρησιμοποίησε απέναντι στον Κωνσταντίνο Τσάτσο, όταν εκείνος τον είχε προειδοποιήσει, το 1959, πως ελλείψει άλλων ανασχετικών φραγμάτων έναντι του κομμουνιστικού κινδύνου, «θα σας αντιμετωπίσουμε με τα σώματα ασφαλείας και τα άλλα όργανα του κράτους». Μα πέραν αυτών των δύο στιγμών του, ο Ηλίας Ηλιού, η ζωή του, το σπινθηροβόλο πνεύμα του και ο συνδυασμός ακαταμάχητης αγωνιστικότητας και πολιτικού ρεαλισμού που τον διέκρινε παραμένουν εν πολλοίς άγνωστα.
Μια «τυπική» πορεία
Ο Ηλίας Ηλιού γεννήθηκε το 1904 στη Λήμνο. Φοιτητής της Νομικής, αφού πέρασε από το στάδιο, όπως ο ίδιος αργότερα θα γράψει, της ρέμπελης φοιτητικής ζωής –«τάβλι, πρέφα στο καφενείο του Γαμβέτα, κορίτσια» –θα συνδεθεί με τους κύκλους των δημοτικιστών και το περιοδικό «Νουμάς». Στα 20 του χρόνια θα γίνει μέλος της Δημοκρατικής Νεολαίας του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, με το Αγροτικό Εργατικό Κόμμα του οποίου θα κατέβει στον πολιτικό στίβο, υποψήφιος βουλευτής Λέσβου στις εκλογές του 1932.
Δημοτικισμός, αντιμοναρχισμός και σοσιαλιστικές ιδέες. «Σε μια δυτικοευρωπαϊκή χώρα», γράφει ο Ηλίας Νικολακόπουλος, «οι ορίζουσες αυτές θα οδηγούσαν αβίαστα στην ένταξη σε ένα σοσιαλιστικό κόμμα με αριστερούς προσανατολισμούς. Ομως στην Ελλάδα του πρώτου και του δεύτερου διχασμού αριστερό σοσιαλιστικό κόμμα δεν μπόρεσε να συγκροτηθεί». Κι έτσι η διαδρομή του Ηλιού ακολούθησε μια πορεία που, από μια άποψη, ήταν τυπική της εποχής του. Από μια άλλη άποψη εντελώς αιρετική.
Μετά το αποτυχημένο στρατιωτικό κίνημα του 1935, την παλινόρθωση της μοναρχίας και τηνδικτατορία Μεταξά, δύο παράγοντες γέννησαν ένα νέο πολιτικό ρεύμα. Αφενός το ΚΚΕ υιοθέτησε τη γραμμή του λαϊκού μετώπου που το έφερνε εγγύτερα στους ασυμβίβαστα αντιμοναρχικούς με τους οποίους θα συναντηθούν οι κομμουνιστές στις μεταξικές εξορίες. Αφετέρου, ο συμβιβασμός του Βενιζέλου με τον θρόνο «άδειασε» προς τα αριστερά τη λαϊκή βάση του βενιζελισμού, προπάντων τους οπαδούς του Παπαναστασίου, όπως ο Ηλιού. Η συνάντηση των δύο αυτών ρευμάτων σ’ ένα άτυπο «δημοκρατικό μέτωπο» στα χρόνια του Μεταξά είναι η μήτρα που θα γεννήσει αργότερα στα χρόνια της Κατοχής το ΕΑΜ.
Οι εξορίες
«Αν επρόκειτο να ξαναρχίσω από το άλφα τη ζωή μου, θα έκανα τα ίδια»
Η αλήθεια είναι ότι όχι τόσο από σωματική ευρωστία όσο από το πείσμα ενός αξιοπρεπούς διανοούμενου δεν υπέκυψα στα βασανιστήρια, όπως δεν υπέκυψαν, κι αυτό είναι περίεργο, οι διανοούμενοι». Εξόριστος στον Αϊ-Στράτη, μετά τη Μακρόνησο, ο Ηλιού εξελέγη βουλευτής της ΕΔΑ στις εκλογές του 1951. Ηταν η αρχή μιας κοινοβουλευτικής σταδιοδρομίας που θα διαρκέσει ώς το 1981 και θα τον ξεχωρίσει ως τον κατ’ εξοχήν κοινοβουλευτικό εκπρόσωπο της ΕΔΑ, ενώ παράλληλα θα συνεχίσει να υπερασπίζεται τους κομμουνιστές σε όλες τις μεγάλες δίκες της προδικτατορικής εποχής. Δεσμώτης της χούντας στις 21 Απριλίου στον Ιππόδρομο,κατόπιν στην Γυάρο κι έπειτα σε αυστηρή απομόνωση στο νοσοκομείο των φυλακών Αβέρωφ, θα αποφυλακιστεί το 1970. Επικεφαλής της ΕΔΑ μετά τη Μεταπολίτευση, θα επανέλθει στη Βουλή, από την οποία απεσύρθη τον Ιανουάριο του ’81.
«Είπα να αποσυρθώ τώρα που μπορώ, για να μη φτάσει η στιγμή να με πιέζουν οι φίλοι μου
να το κάνω κι εγώ να μην μπορώ…» Κι όταν, σε μια συνέντευξη στο «Βήμα», του ζητήθηκε ένας απολογισμός, εκείνος απάντησε: «Αν επρόκειτο να ξαναρχίσω
από το άλφα τη ζωή μου, θα έκανα τα ίδια».
Το «σταυρικό ζήτημα» και η σχέση του Κέντρου και της Αριστεράς
Ο Ηλιού ήταν, πριν απ’ όλα, ένας διανοούμενος της Αριστεράς. Η διαδρομή που τον έφερε ώς το κομμουνιστικό κίνημα ήταν προπάντων μια πνευματική διαδρομή. Και την αγωνιστική του στάση, το πείσμα με το οποίο άντεξε τις διώξεις και τα βασανιστήρια, αλλά και τον πολιτικό του λόγο, την επιχειρηματολογία την αιμοδοτούσε μια στέρεη μορφωτική και πολιτιστική προπαρασκευή. Εκπροσωπούσε ένα πρότυπο αριστερού ηγέτη, που ήταν ταυτόχρονα αγωνιστής και διανοούμενος, πρότυπο μάλλον σπάνιο πια.
Ο παλιός ποιητής, συνεργάτης του «Νουμά» και μεταφραστής της «Ρητορικής» του Αριστοτέλη, εντάχθηκε στον κύκλο των διανοουμένων (Κιτσίκης, Κόκκαλης, Ιμβριώτης, Μπάτσης κ.λπ.) που, πριν ο Εμφύλιος γενικευθεί, προσπάθησαν να σχεδιάσουν ένα όραμα για την μεταπολεμική ανασυγκρότηση της Ελλάδας με την εταιρεία ΕΠ-ΑΝ, το περιοδικό «Ανταίος» και τα Νέα Βιβλία. Δεν εγκατέλειψε ποτέ τον ρόλο αυτό ο Ηλιού. Στις μέρες της πολιτικής κρίσης του ’65 εκείνος οργάνωνε τις εβδομάδες σύγχρονης σκέψης για να μεταγγίσει στην ελληνική Αριστερά τα νεωτερικά ρεύματα στον ευρωπαϊκό κομμουνισμό. Και συνέχισε να δίνει μάχες με την «μποτιλιαρισμένη σοφία που απομνημονεύτηκε σε φυλακές και εξορίες και αναμηρυκάζεται δογματικά, με τσιτάτα…». Ο Γρηγόρης Γιάνναρος του απένειμε τον τίτλο του προδρόμου του ευρωκομμουνισμού στην Ελλάδα. Ισως επειδή ο Ηλιού, πρώτος, είχε μιλήσει για έναν «Ελληνικό δρόμο προς την Εθνική Δημοκρατική Αλλαγή».
Κομμουνιστής καθοδηγητής
Η σχέση του με την καθοδήγηση του κόμματος θα παραμείνει, ωστόσο, δύσκολη. Υποπτος «παρεκκλίσεων» μια ζωή θα συγκρουσθεί για θέματα οργανωτικά, για το επίμαχο θέμα της αυτονομίας της ΕΔΑ, μα προπάντων για το θέμα των συμμαχιών. Ο Ηλιού είχε αντιταχθεί στο σύνθημα «τι Πλαστήρας, τι Παπάγος» και στην αυτόνομη κάθοδο της ΕΔΑ στις εκλογές του 1952. Είχε εργαστεί για την συμπόρευση της Αριστεράς με τον Καρτάλη και τον Σβώλο στις δημοτικές εκλογές του 1954, μετά τον θάνατο του Στάλιν και την αλλαγή στη γραμμή του ΚΚΕ. Είχε πρωταγωνιστήσει στη συγκρότηση της Δημοκρατικής Ενωσης στις εκλογές του 1956. Και ήταν μέχρι τέλους ο βασικός συνομιλητής των υποψηφίων συμμάχων της ΕΔΑ, μέχρι και την παραμονή της δικτατορίας. Μα ταυτόχρονα ήταν εκείνος που πρώτος, μάλλον, συνειδητοποίησε το κρίσιμο δίλημμα της Αριστεράς, αυτό που εκείνος ονόμασε «σταυρικό ζήτημα της Αριστεράς» και το οποίο, σ’ ένα κείμενο του 1962 που ο Νικολακόπουλος παραθέτει, το περιέγραφε ως εξής:
«Η Αριστερά δεινοπαθούσε από τις πιέσεις της Δεξιάς και των παρακρατικών. Σε κάθε εκλογική αναμέτρηση παρουσιαζόταν η ευκαιρία να απαλλαγεί ενδεχομένως από τον βραχνά αυτόν, αν βρισκόταν τρόπος να προστεθούν, κάτω από την μια μορφή ή την άλλη, οι ψήφοι του Κέντρου και της Αριστεράς, οπότε περνούσαν ή πίστευαν ότι μπορούσαν να περάσουν τις ψήφους της Δεξιάς. Αυτή ήταν η μία τάση. Η άλλη τάση ήταν να αναδειχτεί ισχυρή η Αριστερά, έστω κι αν μ’ αυτό τον τρόπο ο αντικειμενικός σκοπός να φύγει η Δεξιά από την εξουσία απομακρυνόταν ή διακινδύνευε».
Οι μύριες μεταστοιχειώσεις
Το δίλημμα αυτό, το «σταυρικό ζήτημα», τέθηκε σε όλες τις αναμετρήσεις, από το 1952 έως το 1967 και η Αριστερά του έδινε διαφορετικές κάθε φορά απαντήσεις, χωρίς μέχρι τέλους να το λύσει. Ετέθη ξανά, με εντελώς άλλους όρους, μετά το 1981, ως συμβολικός απόηχος του παρελθόντος, καθώς η άνοδος του ΠΑΣΟΚ πίεζε εκλογικά την Αριστερά, κι ας μην υπήρχε πια το περιβάλλον των διώξεων να καθιστά το δίλημμα πραγματικό. Η Αριστερά δοκίμασε μιαν απάντηση την περίοδο 1981-85, που έληξε με τη σύμπραξη του ΚΚΕ στην εκλογή Σαρτζετάκη και δοκίμασε μιαν εντελώς διαφορετική απάντηση με τη στάση της στις δημοτικές εκλογές του 1986 και, προπαντός, με τη συμμετοχή της στην κυβέρνηση Τζαννετάκη. Κι έπειτα, μετά το 1989, το «σταυρικό ζήτημα» άλλαξε ριζικά χαρακτήρα. Δεν ήταν πια θέμα συμμαχιών ή εκλογικών ελιγμών. Ηταν θέμα υπαρξιακό για την Αριστερά στη νέα εποχή. Ξέρουμε τις απαντήσεις που δοκιμάστηκαν στην πράξη. Αναρωτιόμαστε –διαβάζοντας την ολοκληρωμένη, αναλυτική μα εξαιρετικά ευανάγνωστη βιογραφία του Ηλιού από τον Ηλία Νικολακόπουλο, που είναι κάτι περισσότερο από συμβολή στην ιστορική μνήμη –τι θα έλεγε άραγε για όλα αυτά ο Ηλιού σήμερα. Ο ίδιος πάντως, ο Ηλιού, συνεπής στον χαρακτήρα του αριστερού διανοούμενου, στις τελευταίες του ημέρες, είχε προσπαθήσει να επανεξετάσει τη διαδρομή του μέσω του Θουκυδίδη, μ’ ένα δοκίμιο για τον μεγάλο ιστορικό.
Ηλίας Νικολακόπουλος
Ηλίας Ηλιού
Πολιτική Βιογραφία
Εκδ. Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2017, σελ. 282
Τιμή: 18 ευρώ
