Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου φάνηκε ότι η ανθρωπότητα είχε γυρίσει σελίδα. Ο 21ος αιώνας ανέτειλε σε ένα κλίμα προσδοκιών και ελπίδας. Οι αρχές της δημοκρατίας, του ελεύθερου εμπορίου και της οικονομίας της αγοράς είχαν επικρατήσει. Η παγκοσμιοποίηση ήταν μια προοδευτική δύναμη της ιστορίας και οι ιδεολογικές διαμάχες, ο εθνικισμός και η απειλή του πολέμου περνούσαν στο παρελθόν. Οπως έγραφε ο Φουκουγιάμα, ο πλανήτης είχε φτάσει στο τέλος της ιστορίας. Η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν είχε πλέον σοβαρούς ιδεολογικούς ανταγωνιστές.
Παραδοσιακά εθνικά συμφέροντα και η πολιτική της ισορροπίας ισχύος παραχωρούσαν τη θέση τους στο διεθνές δίκαιο, τους διεθνείς θεσμούς και τους υπερεθνικούς οργανισμούς. Οι πολιτισμικές, εθνικιστικές διαιρέσεις διαλύονταν μέσα στις κοινές αξίες και τα κοινά οικονομικά συμφέροντα.
Η Ευρωπαϊκή Ενωση ήταν μια πρόγευση για το πώς θα μπορούσε να οργανωθεί ο κόσμος. Η γεωπολιτική παραχωρούσε τη θέση της στη γεωοικονομία. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα κράτη-έθνη μετατρεπόταν σε ειρηνικό οικονομικό ανταγωνισμό.
Τα κράτη συνέκλιναν στις αρχές του Διαφωτισμού και το μεγάλο ζητούμενο ήταν η επέκταση του φιλελεύθερου οικοδομήματος της Δύσης σε όλο τον πλανήτη. Η οικοδόμηση ενός ειρηνικού διεθνούς συστήματος βασισμένου στο δίκαιο και τους θεσμούς.
Ενα σύστημα «διαρκούς ειρήνης» όπως είχε περιγράψει ο Καντ.
Ποτέ ίσως στο παρελθόν ο κόσμος δεν έφτασε τόσο κοντά στην πραγμάτωση της ιδεαλιστικής ουτοπίας. Ηταν η ίδια ουτοπία που είχε οδηγήσει στην Κοινωνία των Εθνών μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και στα Ηνωμένα Εθνη μετά τον Δεύτερο. Παρά την ευφορία της εποχής, ο Hans Morgenthau προειδοποιούσε τότε ότι δεν πρόκειται να πέσει ποτέ η αυλαία στο θέατρο του ανταγωνισμού της ισχύος και των συμφερόντων.
Η δημοκρατία, η συνεργασία και η πρόοδος δεν είναι απόρροια μιας αναπόφευκτης μηχανιστικής ιστορικής εξέλιξης. Η ταλάντωση του εκκρεμούς της ιστορίας προς αυτή την κατεύθυνση προήλθε πάντοτε έπειτα από ιστορικές συγκρούσεις. Τη νίκη της δημοκρατίας απέναντι στον φασισμό και τον ναζισμό στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και απέναντι στον κομμουνισμό στον Ψυχρό Πόλεμο.
Αυτές οι ιστορικές εξελίξεις όμως δεν ήταν ούτε αναπόφευκτες ούτε οριστικές. Και πάντως δεν σηματοδότησαν το τέλος της ιστορίας.
Αντίθετα, η ιστορία έχει επιστρέψει.
Τα αυταρχικά ανελεύθερα καθεστώτα, μαζί με τις αντιδραστικές δυνάμεις του ακραίου Ισλάμ, απειλούν εκ νέου τις φιλελεύθερες δημοκρατίες. Απειλούν να διαμορφώσουν την ιστορία εις βάρος τους.
Οι δυτικές δημοκρατίες της Ευρώπης αντιμετωπίζουν πολλαπλές κρίσεις και εσωτερική αμφισβήτηση. Η Αμερική, που ηγήθηκε του δημοκρατικού κόσμου, υπό την ηγεσία του Τραμπ υποχωρεί. Το ερώτημα της εποχής που ανατέλλει είναι εάν οι δυτικές δημοκρατίες έχουν τη βούληση και τη δύναμη να ανταποκριθούν σε αυτή την ιστορική πρόκληση.
Ο Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος είναι καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής, πρώην υπουργός, visiting fellow στο Martens Centre του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος
