Στην καρδιά ενός δωματίου στον πρώτο όροφο του Μουσείου Μπενάκη στην οδό Πειραιώς ο «διάδρομος» με πανύψηλες, κλειστές ραφιέρες θυμίζει θησαυροφυλάκιο. Τα ράφια ασφυκτιούν από αμέτρητα (επιμελώς τοποθετημένα) ντοκουμέντα: σκληρόδετους τόμους και χαρτόκουτα με χειρόγραφες σημειώσεις, επίσημα σχέδια και φωτογραφίες από έργα του σπουδαίου πολεοδόμου – αρχιτέκτονα Κωνσταντίνου Δοξιάδη (1913-1975). Εκεί φυλάσσονται και οι αποδείξεις της συμβολής της Doxiadis Associates (Γραφείο Μελετών Δοξιάδη) στην αναγέννηση των Σκοπίων μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1963. Ολόκληρο το μάστερ πλαν, εικόνες της εποχής και οι σκέψεις, οι προτάσεις και τα σχέδια της ομάδας Ελλήνων που ανέλαβαν να «χτίσουν» τα Σκόπια, έχουν διασωθεί στο Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη που φιλοξενείται στο Μουσείο Μπενάκη. «ΤΑ ΝΕΑ» φέρνουν στο φως σπάνιες εικόνες της περιόδου 1963-1967 και άγνωστα στοιχεία από το έργο της ελληνικής ομάδας (αρχιτέκτονες, μηχανικοί κ.τ.λ.).
Η καταστροφή. Ηταν ξημερώματα της 26ης Ιουλίου του 1963, όταν τα Σκόπια ισοπεδώθηκαν από φονικό χτύπημα του Εγκέλαδου (6,1 βαθμοί). Περισσότεροι από 1.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, χιλιάδες ήταν οι τραυματίες ενώ τουλάχιστον 200.000 έμειναν άστεγοι. Σχεδόν το σύνολο των κτιρίων καταστράφηκε, όχι μόνο κατοικίες, αλλά και σχολεία, νοσοκομεία και άλλα δημόσια κτίσματα. Τα Ηνωμένα Εθνη δημιούργησαν ειδικό ταμείο και τον Νοέμβριο του 1964 τον σχεδιασμό των Σκοπίων από το μηδέν ανέλαβε το Γραφείο Δοξιάδη με ομάδα ελλήνων επιστημόνων και με επικεφαλής τον πολιτικό μηχανικό Περικλή Παπαματθαίου. Στον κεντρικό πυρήνα συμμετείχαν και οι Αλέξανδρος Κολλάρος, Παύλος Νινιός, Διονύσης Αλιφέρης, Γιάννης Φραντζεσκάκης και Χριστόφορος Ανδρίτσος, ωστόσο πλήθος ακόμα ειδικών ενεπλάκησαν στα έργα στην πάροδο των ετών. Από την παραπάνω ομάδα κανείς τους δεν βρίσκεται σήμερα εν ζωή.
Τα σχέδια. Δεν επρόκειτο για πρόχειρη ανοικοδόμηση μιας πόλης αφού οι επιστήμονες έπρεπε να λάβουν υπόψη τις ανάγκες της ευρύτερης περιοχής μέχρι και το 1970. Το πρώτο βήμα ήταν να καταγραφεί το μέγεθος της καταστροφής και να κατατεθούν προτάσεις με τεράστιες δυσκολίες σε μια διαλυμένη περιοχή. Σταδιακά καταρτίστηκαν τα πρώτα σχέδια από το οικιστικό (15 τ.μ. κατοικήσιμης επιφάνειας ανά κάτοικο κ.τ.λ.) μέχρι τη σιδηροδρομική σύνδεση και την ηλεκτροδότηση της πόλης.
Σε μία από τις επιστολές του, στις 15 Απριλίου του 1964, ο στενός συνεργάτης του Κωνσταντίνου Δοξιάδη, ο αρχιτέκτονας Αλέξανδρος Κολλάρος, αναφέρεται στην αισιοδοξία των τοπικών Αρχών. Γράφει συγκεκριμένα: «Ο δήμαρχος είπε ότι θα αναπτυχθεί η πόλη με ταχύτατο ρυθμό και είναι πολύ αισιόδοξος (…) είπε πως θα πρέπει να είμαστε πιο προσεκτικοί διότι πιθανώς να υπάρχουν χρήματα αλλά να μην μπορούμε να χτίσουμε γιατί δεν είμαστε ακόμα οργανωμένοι, έστω κι αν υπάρχουν τα χρήματα (…) στοιχείο που θίξαμε ήταν πώς θα αναπτυχθεί η πόλη δυναμικά (…) όταν ρώτησα τον δήμαρχο προς τα πού θα πήγαινε η πόλη αν δεν είχε γίνει η καταστροφή και την αφήναμε (πού θα ήθελαν οι κάτοικοι) μου είπε σαφώς προς Νότο και ιδιαίτερα νοτιοανατολικά (…) η επιτροπή των ειδικών συμβούλευσε λόγω εδαφικών αιτιών να πάμε προς τα νοτιοανατολικά».
Από τα Ασπρα Σπίτια στο Ισλαμαμπάντ
«Μα, είναι εκπληκτικό! Ενα σπουδαίο έργο! Πώς γίνεται όλοι να γνωρίζουν το έργο του αρχιτέκτονα Κένζο Τάνγκε και κανείς να μη μιλά για τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη και τους ανθρώπους του;». Με αυτά τα λόγια εξέφρασε τον ενθουσιασμό αλλά και την έκπληξή του για όσα είχε κάνει το Γραφείο Δοξιάδη στα Σκόπια ο πρώτος άνθρωπος που ενδιαφέρθηκε – πολλά χρόνια μετά – να «ξεφυλλίσει» το περίφημο μάστερ πλαν. «Ηταν Ιανουάριος του 2004, όταν ο εν λόγω άνδρας, ένας Ιάπωνας, εμφανίστηκε στο Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, στο Μαρούσι τότε, αναζητώντας πληροφορίες για τις ανάγκες του διδακτορικού του. Για πρώτη φορά, ερευνητής ζητούσε το υλικό για τα Σκόπια. Το θυμάμαι σαν να ήταν χθες» περιγράφει η αρχειονόμος Γιώτα Παυλίδου.
Σύμφωνα με την ίδια, ο «θησαυρός» του Δοξιάδη άρχισε να γίνεται γνωστός από το 2006, μετά την έκθεση που είχε οργανώσει το Μουσείο Μπενάκη σε συνεργασία με το Ιδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμας Δοξιάδη, ώστε το ευρύ κοινό να γνωρίσει τη μοναδική περίπτωση του έλληνα πολεοδόμου – αρχιτέκτονα: «Πλέον ολοένα και περισσότεροι φοιτητές από πανεπιστήμια του εξωτερικού και ερευνητές μελετούν τη σκέψη και το έργο του». Στο Μουσείο Μπενάκη φιλοξενούνται έγγραφα και φωτογραφίες από το προσωπικό και επαγγελματικό αρχείο του Κωνσταντίνου Δοξιάδη για όλες τις δραστηριότητές του (ρυθμιστικά σχέδια κ.ά.), από τον οικισμό Ασπρα Σπίτια της Βοιωτίας και το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών μέχρι το Ισλαμαμπάντ, πρωτεύουσα του Πακιστάν, την Τέμα στην αφρικανική Γκάνα, τις ΗΠΑ κ.λπ. Η «παρουσία» του Γραφείου Δοξιάδη μόνο στην Αφρική απλώνεται σε… 600 μέτρα ραφιών γεμάτων με σκληρόδετους τόμους!
