Παράκρουση στην τσαρική Ρωσία

Το βιβλίο αυτό είναι εμπνευσμένο από μια πραγματική ιστορία με μόνο τα ονόματα παραλλαγμένα. Ενας φτωχός Εβραίος, ο Γιακόβ Μποκ, κατηγορείται στις αρχές του 20ού αιώνα ότι σκότωσε έναν δωδεκάχρονο χριστιανό με τελετουργικό τρόπο, αφαιρώντας του το αίμα για τους υποτιθέμενους ανόσιους στόχους της φυλής του. Ο Μποκ είναι ένας φτωχός πολυτεχνίτης μάστορας που ζει ισορροπημένα στο εβραϊκό χωριό του στη σημερινή Ουκρανία ώσπου τον εγκαταλείπει η γυναίκα του. Ο Μποκ δεν έχει σπουδάσει, όμως δεν του λείπει η μόρφωση και ο περιορισμένος χώρος του «στετλ» συν η λοιδορία της κοινότητας τον κάνουν να νιώθει φυλακισμένος. Επιπλέον, τα βιβλία που έχει διαβάσει –λ.χ. μελετά μανιωδώς τον Σπινόζα –έχουν μιλήσει στην καρδιά του με τα θαυμαστά πράγματα που περιέχουν για άλλες πίστεις, άλλες χώρες, άγνωστους λαούς και παράδοξα φυσικά φαινόμενα. Ετσι, μια ωραία πρωία αποφασίζει να αφήσει τα πάντα πίσω του και να μετακομίσει στο Κίεβο, πρώτον, για να γνωρίσει τον μεγάλο κόσμο που μας περιτριγυρίζει και δεύτερον (γιατί όχι;) για να πλουτίσει. Αποκρύπτοντας την ταυτότητά του, εγκαθίσταται ως επιστάτης στο πλινθοποιείο ενός πλούσιου Ρώσου που του χρωστάει χάρη μιας και τον έσωσε από πνιγμό μια μέρα που τον βρήκε αναίσθητο από το ποτό μέσα στα χιόνια. Η ζωή του μάστορα πρόσκαιρα στρώνει παρά τις ανησυχίες του μήπως αποκαλυφθεί η ταυτότητά του και κατηγορηθεί για το γεγονός ότι έχει εγκατασταθεί σε γειτονιά όπου απαγορεύεται η διαβίωση των ομοθρήσκων του. Κερδίζει χρήματα, νοικοκυρεύεται, γίνεται το μακρύ χέρι του αφεντικού και μάλιστα συνιστά το αντικείμενο του πόθου της χωλής μεγαλοκόρης του, την οποία όμως απαρνείται την κρίσιμη νύχτα οπότε θα γίνει το αντικείμενο της μοναξιάς και του μίσους της. Και όταν ένα αγόρι βρίσκεται νεκρό σε μια σπηλιά με το αίμα του στραγγισμένο, οι παλιοί φόβοι και δεισιδαιμονίες ξυπνούν. Το τσαρικό καθεστώς και η Δικαιοσύνη συν οι φανατικοί ορθόδοξοι βρίσκουν την ευκαιρία να κάνουν πολιτική διά του εβραϊκού ζητήματος διαστρεβλώνοντας την ιστορία, ξύνοντας πληγές και ωθώντας σε ένα ακόμη πογκρόμ προκειμένου να καταλαγιάσουν τις επαναστατικές τάσεις της ρωσικής κοινωνίας που είχαν ήδη βρει θεσμική διέξοδο το 1905.

Οι Εβραίοι, λοιπόν, θα έκαναν το έγκλημα, ποιος άλλος; Καθώς μάλιστα το αφεντικό του Μποκ είναι μέλος μιας αντισημιτικής οργάνωσης της εποχής των Μαύρων Εκατονταρχιών, τα πράγματα για τον μάστορα σκουραίνουν. Στις εναντίον του χαλκευμένες μαρτυρίες προστίθενται αυτή τη μάνας του δολοφονημένου παιδιού (που στο πραγματικό περιστατικό αποδείχθηκε ότι εμπλεκόταν άμεσα στο φονικό μαζί με τον εραστή της και τη συμμορία του), όπως και οι εργάτες στο πλινθοποιείο που μισούσαν τον Μποκ μιας και δεν τους επέτρεπε την κλοπή τούβλων από την οποία κερδοσκοπούσαν. Φυσικά πρωτοστατεί το ίδιο το πρώην αφεντικό του και η βαθιά προσβεβλημένη από την ερωτική απόρριψη κόρη του. Ο αποδιοπομπαίος τράγος αποδεικνύεται πολλαπλώς χρήσιμος. Ο Εβραίος μάστορας θα εγκλεισθεί για δυόμισι ολόκληρα χρόνια αναμένοντας τη δίκη του χωρίς να του απαγγέλλονται κατηγορίες, μιας και τα στοιχεία εις βάρος του είναι σαθρά ενώ ταυτόχρονα έχει ξεσπάσει ένα κύμα συμπαράστασης τόσο από (ένα μόνο) μέρος της εβραϊκής κοινότητας, από ρώσους φιλελεύθερους και διανοουμένους, όσο και από τον διεθνή Τύπο.

Γεωγραφικοί προσδιορισμοί

Το μυθιστόρημα του Μπέρναρντ Μάλαμουντ αντλεί πάμπολλα στοιχεία από την πραγματική ιστορία, ενώ δεν ξεφεύγει καν από τους γεωγραφικούς προσδιορισμούς της. Είναι γι’ αυτό που ο συγγραφέας κατηγορήθηκε επανειλημμένα για λογοκλοπή από τους επιγόνους του Μπέιλις, κάτι που δεν εμπόδισε το έργο να γίνει τεράστια εκδοτική επιτυχία στα τέλη της δεκαετίας του ’80. Δικαιολογημένα, μιας και το Ολοκαύτωμα ήταν ακόμη σχετικά πρόσφατο και οι ίδιες οι εβραϊκές κοινότητες ανά τον κόσμο αναδιφούσαν την ίδια τους την ιστορία, μεταξύ άλλων για να αντλήσουν διδάγματα ως προς το διαρκές συναίσθημα ενοχής του λαού τους που τους κατέστησε εύκολα θύματα ποικίλων πογκρόμ και, στο τέλος της γραμμής, εύκολη λεία για τον ναζισμό. Επιπροσθέτως το βιβλίο εκδόθηκε στην κορύφωση της ψυχροπολεμικής εποχής και η απόδοση των νομοτελειακά αρνητικών χαρακτηριστικών των σοβιετόστροφων καθεστώτων -που μεταξύ άλλων είχαν καταγγείλει ο Κέσλερ ή ο Σολζενίτσιν –στο αυταρχικό καθεστώς της ρωσικής αυτοκρατορίας ήταν τότε υπαρκτή τάση στον ακαδημαϊκό κόσμο. Ας θυμίσουμε ακόμη ότι δεκαετίες μετά την υπόθεση Ντρέυφους, τα πολιτικά – δικαστικά δράματα είχαν αυξανόμενο αναγνωστικό κοινό, ενώ είχαν αρχίσει να κυριαρχούν και στη μεγάλη οθόνη, ειδικά στις ΗΠΑ, συχνά με αφορμή κακοδικίες εις βάρος Αφροαμερικανών. Ετσι, δεν πρέπει να αποτελεί έκπληξη το ότι ένα βιβλίο, που χρησιμοποιεί όλες τις τεχνικές εκμαίευσης συγκίνησης και ταύτισης του ήρωα με τον αναγνώστη, τα κατάφερε μια χαρά παρά το ότι η εποχή και οι τόποι αναφοράς του δράματος ήταν μάλλον απόμακρα.