Λεξικά ριζώματα

«Πάρε την λέξι μου. Δώσε μου το χέρι σου». Είναι ένας αποκαλυπτικά συνταρακτικός στίχος του Εμπειρίκου και τον σκέφτομαι κάθε φορά που, μεροκαματιάρης κι εγώ των λέξεων, αναζητώ ένα χέρι για μια οικεία χειραψία, μια αλληλεγγύη. Και μια που θα μιλήσουμε σήμερα για λέξεις, όπως θα το επιχειρήσω (πάλι η λέξη χέρι – χέρι στο ρήμα που έγραψα πριν), θυμίζω πως η λέξη που παραπάνω έγραψα και είναι σχεδόν κοινόχρηστη σήμερα ανεξάρτητα από ταξική ή εκπαιδευτική ιδιότητα ή ένταξη «αλληλεγγύη» πάλι το χέρι περιέχει στη ρίζα της, από τη μια τη λέξη άλληλος, και από την άλλη τη λέξη γύη που σήμαινε στην πανάρχαια γλώσσα μας τη φούχτα του χεριού, την απαλάμη, άρα αλληγεγγύη είναι η χειραψία δύο ανθρώπων, η μετάδοση μέσα από την αφή, την επαφή δύο σωμάτων, την εσωτερική ένταση, τη δύναμη, την ψυχική διάθεση για συνεννόηση, εμπιστοσύνη, εκτίμηση, επιθυμία συνύπαρξης και συμφωνίας.

Στον αριστουργηματικό στίχο του Εμπειρίκου συναντώνται οι δύο υποτιθέμενες αφετηρίες που ανιχνεύουν οι θεωρίες για την είσοδο του ζώου άνθρωπος σ’ αυτό που ονομάζουμε πολιτισμό και προϊστορία. Τον Homo sapiens ή τον Homo erectus. Το μέγα πρόβλημα των αρχών. Τι προηγήθηκε, η σκέψη ή η πράξη. Η πνευματική εικόνα που οδήγησε στα εργαλεία ή τα εργαλεία που υποχρέωσαν τον άνθρωπο να δημιουργήσει έννοιες;

Και ύστερα αρχίζει καινούργιος μαραθώνιος προβληματισμού. Αυτές οι έννοιες πώς έγιναν λόγος, πώς βγήκαν προς τα έξω και έγιναν μέσο επικοινωνίας και από πού άντλησαν το κύρος και επιβλήθηκαν;

Στον διάλογο «Κρατύλος» ο Πλάτων σκηνοθέτησε μια εκπληκτική συζήτηση ανάμεσα στον Κρατύλο, μαθητή του Ηράκλειτου, και τον Σωκράτη όπου αντιπαρατάσσονται δύο έως σήμερα αντίθετες θεωρίες πάνω στο ερώτημα: Πόθεν η γλώσσα; Είναι ενδιάθετη, «φυσική» ικανότητα του ανθρώπου ή μια κατασκευή, ένας κώδικας αυθαίρετος επικοινωνίας που προϋποθέτει τη συμφωνία δύο τουλάχιστον επικοινωνούντων ανθρώπων. Ο Σωκράτης (Πλάτων) επιχειρηματολογεί και αποδέχεται την άποψη της συμφωνίας. Δηλαδή δύο ή περισσότεροι άνθρωποι συμφωνούν σ’ έναν τυχαίο ήχο για να ονομάσουν ένα πράγμα, μια σχέση, ένα φαινόμενο.

Κι αυτή η άποψη κυριαρχεί σήμερα, αν και υπάρχουν εξέχουσες γλωσσικές θεωρίες, όπως π.χ. του μεγάλου γλωσσολόγου και ακτιβιστή Νόαμ Τσόμσκι που μελέτησε τον τρόπο επικοινωνίας των κωφαλάλων αλλά και των τέκνων πρεσβευτών που λόγω των συνεχών μετακινήσεων των γονιών τους αφομοιώνουν και «μαθαίνουν» ξένες γλώσσες στο πιτς φιτίλι!! Χωρίς τη μεσολάβηση δασκάλων ή σχολείων. Και είναι άξιο έρευνας πώς ο υλιστής, μαρξίζων Τσόμσκι συμφωνεί στη βάση της θεωρίας του με τη θεωρία του Καρτέσιου, θεμελιωτή και στη γλώσσα του ιδεαλισμού. Και οι δύο αναφέρονται σε μήτρες σε κάποια στρώματα του εγκεφάλου, καλούπια, υποδοχείς που καθορίζουν το εννοιολογικό οπλοστάσιο του ανθρώπου, ανεξαρτήτως του ήχου που θα εκπεμφθεί.

Η εκπληκτική Ελεν Κέλερ, τυφλή και κωφάλαλη εκ γενετής, έγραφε βιβλία διάσημα, θεωρητικά και λογοτεχνικά, δημιουργικής φαντασίας και ψυχολογικής ενδοσκόπησης, χωρίς να έχει ποτέ της δει και ακούσει τη γλώσσα του περιβάλλοντος κοινωνικού πλαισίου όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε.

Επίσης πηγαίνοντας πίσω στις πηγές της γλώσσες μας θα καταλάβουμε γιατί ο Λόγος δεν σημαίνει λέξεις αλλά Δομή, όπως την αντιλαμβάνονται και ο Ηράκλειτος και η Παλαιά Διαθήκη και η Καινή Διαθήκη: «Εν αρχή ην ο Λόγος» (Ιωάννης). «Και είπεν ο Θεός γενηθήτω φως. Και εγένετο φως», όπου το ρήμα γίγνομαι που σημαίνει εξελίσσομαι, όπως και γεννώ εξάλλου, φέρνω στο φως, στην ύπαρξη –το χάος έγινε κόσμος διά του λόγου και υλοποιήθηκε, έγινε επικοινωνήσιμος ο λόγος μέσω της γλώσσας (και των γλωσσών). Ο λόγος είναι ένας, οι γλώσσες είναι χιλιάδες. Ενα το νόημα και χιλιάδες οι ήχοι που το κάνουν σε μια ορισμένη ομάδα συμφωνημένη επικοινωνία.

Οι σκέψεις αυτές, από έναν χρήστη της γλώσσας ταπεινό και πάντα πρόθυμο μαθητή για να αναφερθώ σε μια γλωσσική εποποιία των ημερών μας και στον τόπο μας, τόπο με βαθιά γλωσσική ιστορία και διαδρομή γεμάτη στροφές, αναβάσεις, καθιζήσεις, γεφύρια, ερήμους, κρημνούς και ανθισμένες πεδιάδες και δασώδη όρη και σκοτεινά μονοπάτια και θαλάσσια ρεύματα και μυστικά λαγούμια και εορταστικά πυροτεχνήματα.

Και δεν είναι λίγοι οι σοφοί από την εποχή που κινδύνεψε η γλώσσα να χαθεί ή να αλλοιωθεί, όταν μιλήθηκε και γράφτηκε από μια αλλόγλωσση, αλλόφυλη, αλλόθρησκη, αλλότροπη αλεξανδρινή κοινότητα λαών. Τότε εμφανίζεται η επιστήμη της φιλολογίας, τότε οι γραμματικοί, οι μετρικοί, οι ετυμολόγοι, οι λεξικογράφοι.

Πίσω τους είχαν τα ανοιχτά ερωτήματα του Πλάτωνα στον «Κρατύλο» και συμφωνώντας με τον Σωκράτη τεκμηρίωσαν με ποικίλους τρόπους τη θεωρία περί συμφωνίας, συνθήκης, επινοημένου κώδικα.

Ετσι άρχισε από την Αλεξάνδρεια όχι μόνο η εφαρμοσμένη γλωσσολογία αλλά και η Μετάφραση. Η πρώτη, έγραψα και πρόσφατα, μετάφραση κειμένου ήταν η μετάφραση των Εβδομήκοντα της Παλαιάς Διαθήκης στα ελληνικά!!

Και συνάμα συγκεντρώθηκαν στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας πάνω από 500.000 χειρόγραφα που έκαψε αργότερα ο πρώτος ταλιμπάν της Ιστορίας, ο εμίρης Ομάρ, επειδή τα βιβλία εκείνα δεν συμφωνούσαν με το Κοράνιο.

Ευτυχώς όμως είχαν διασωθεί σε ιδιωτικές βιβλιοθήκες τα Λεξικά που αποθησαυρίζουν λέξεις από κείμενα που χάθηκαν για πάντα. Η ελληνική γλώσσα που είναι η πρώτη που ανακάλυψε τη λεξικογραφία έχει ένδοξη ιστορία ηρωικών λεξικογράφων από την Αλεξανδρινή εποχή, τη Ρωμαϊκή, το Βυζάντιο, τη Διασπορά κατά την Τουρκοκρατία και το ελεύθερο πλέον κράτος έως τις μέρες μας.

Γιος φιλολόγου είχα την τύχη να έχω στη διάθεσή μου στην πατρική βιβλιοθήκη περισσότερα από εκατό λεξικά: ορθογραφικά, σημασιολογικά, ετυμολογικά και βέβαια δίγλωσσα. Και πρόσφατα πλουτίστηκε η βιβλιοθήκη μας με τα λεξικά της Μεσαιωνικής Γλώσσας του Κριαρά, του Γλωσσικού Κέντρου της Θεσσαλονίκης, της Ακαδημίας.

Υπάρχει βέβαια μόνιμα στις βιβλιοθήκες των διψώντων για γλώσσα το Μέγα Λεξικό της αδιαίρετης γλώσσας του ελληνισμού από τον Ομηρο έως την εισβολή των ξενισμών του Δημητράκου.

Ομως ας μου επιτραπεί σήμερα να αναφερθώ σε ένα γλωσσικό έπος, μια εθνική προσφορά ενός ακάματου οδοιπόρου στις ατραπούς, στα σταυροδρόμια και στις αναπεπταμένες λεωφόρους της γλώσσας μας, της ομιλούμενης και της γραφόμενης.

Πρόσφατα κυκλοφόρησε το ένατο πνευματικό τέκνο του Γιώργου Μπαμπινιώτη: «Το Λεξικό των παραγώγων και συνθέτων της Νέας Ελληνικής» (Κέντρο Λεξικολογίας).

Μετά το μνημειώδες «Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας» (τέταρτη έκδοση πλέον), «Το μικρό Λεξικό», το «Λεξικό των δυσκολιών και των λαθών στη χρήση της ελληνικής» (πανάκεια για την εκπαιδευτική πολιτική, πολιτιστική μας γλωσσική παθογένεια), «Το λεξικό των πιο απαιτητικών λέξεων της Ν. Ελληνικής», «Το ορθογραφικό λεξικό», «Το λεξικό για το σχολείο και το γραφείο», το έξοχο «Ετυμολογικό λεξικό», «Το λεξικό των συνωνύμων και αντωνύμων», το τελευταίο του κατόρθωμα αποτυπώνει όλη τη γλωσσική μας γενεαλογία, παιδιά, γονείς, εγγόνια της γλωσσικής μας πανάρχαιας οικογένειας.

Μια και ο λόγος για τον ΛΟΓΟ, το λήμμα Λόγος, στο Λεξικό μόνο στα σύνθετα με τη λέξη λόγο καταγράφονται πάνω από 1.500 λέξεις (από την αγγειολογία στην αμφιλογία, από τη θεατρολογία στην περιοδοντολογία, από την κοιτασματολογία στη σεμνολογία, από την αοριστολογία στο νηολόγιο, από τη σταχυολόγηση στο αισχρολόγημα, από το αφιλολόγητος στο υβρεολόγιο και το υμνολόγιο, από τον ελλόγιμο στον λογά.

Με την εννεάτομη προίκα της ελληνικής γλώσσας του Μπαμπινιώτη κανείς δεν θα μπορέσει να κλονίσει τη γλωσσική σας ιθαγένεια, την ταυτότητα και τον πατρικό σας κλήρο.