Ο Τζον Γουίλιαμς (1922-1994) είναι χαμηλόφωνος συγγραφέας. Διυλίζει υπομονετικά τις λέξεις, αφαιρεί τα πλουμιστά στολίδια από τις φράσεις, χαμηλώνει τους τόνους, παρακολουθεί υπομονετικά την ιστορία του να αποκτά ψαχνό προϊούσης της συγγραφής. Είχαμε πρόσφατα γράψει σε αυτές τις σελίδες για τον Στόουνερ, ένα βιβλίο που αναφερόταν στο ήθος της λογοτεχνίας με αφορμή την ήπια και φαινομενικά αποτυχημένη ζωή ενός πανεπιστημιακού που πέθανε ξεχασμένος, χωρίς να αφήσει κάποιο ιδιαίτερο ίχνος πίσω του. Το βιβλίο επανανακαλύφθηκε και έγινε της μόδας πολύ πρόσφατα, ανασταίνοντας τόσο τον συγγραφέα όσο και τον ήρωά του. Στον αντίποδα του Στόουνερ κινείται ο Αύγουστος που μοιράστηκε στα 1973 το Εθνικό Λογοτεχνικό Βραβείο των ΗΠΑ με τη Χίμαιρα του Τζον Μπαρθ. Εδώ κεντρικός ήρωας είναι ένα ιστορικό πρόσωπο μεγάλου διαμετρήματος, o Οκταβιανός Αύγουστος (63 π.Χ. – 14 μ.Χ.), που επικράτησε των ανταγωνιστών του μετά τη δολοφονία του Ιουλίου Καίσαρα, ίδρυσε την αυτοκρατορία, κατάφερε να θεσμίσει έπειτα από αιματηρούς αγώνες την περίφημη Pax Romana, κράτησε εκτός των πυλών τους «βαρβάρους» και προώθησε με συνέπεια τις τέχνες υπό την καθοδήγηση του φίλου του Μαικήνα.
Το μυθιστόρημα δομείται σε επιστολική μορφή (που στην πραγματικότητα «εφευρέθηκε» ως είδος δεκαέξι ολόκληρους αιώνες αργότερα προκειμένου να υπηρετήσει τη ρομαντική πρωτίστως λογοτεχνία), παρεμβάλλοντας επίσης φανταστικές ημερολογιακές εγγραφές, διατάγματα της Συγκλήτου και αποσπάσματα από το έργο ποιητών και φιλοσόφων της εποχής. Δρουν ή έστω εμφανίζονται ιστορικά πρόσωπα όπως ο μεγάλος ανταγωνιστής του Αυγούστου Μάρκος Αντώνιος, τον οποίο κατανίκησε οριστικά στη ναυμαχία του Ακτίου, για να τον οδηγήσει λίγο αργότερα στην αυτοκτονία μαζί με την ερωμένη του, βασίλισσα της Αιγύπτου Κλεοπάτρα, και να δολοφονήσει τον γιο της Καισαρίωνα που είχε ως φυσικό πατέρα τον Ιούλιο Καίσαρα και άρα ήταν εν δυνάμει διεκδικητής της εξουσίας. Ακόμη εμφανίζονται ο Βρούτος και ο Κάσσιος που ηττώνται από τον Αύγουστο στη μάχη των Φιλίππων, ο αριστοκράτης συγκλητικός και ρήτορας Κικέρων, ο γεωγράφος / ιστορικός Στράβων, ο συγγραφέας της Αινειάδας Βιργίλιος, ο Οράτιος, ο Οβίδιος και άλλοι πολλοί που δίνουν μεταξύ άλλων την ευκαιρία στον φιλόπονο αναγνώστη να καλύψει τις απίστευτες τρύπες της γυμνασιακής μας και φυσικά μεταγενέστερης παιδείας.
Η παραξενιά
Ο Αύγουστος είχε πληβειακή καταγωγή, αλλά αξιοποίησε στο έπακρο τη δολοφονία του θείου του, από τη μεριά της μητέρας του, Ιουλίου Καίσαρα, όταν αυτός προδόθηκε από τους δημοκρατικούς φίλους του ως συνέπεια της υπερβολικής συγκέντρωσης εξουσιών στα χέρια του. Ευνοημένος από τη διαθήκη του θείου του και περιστοιχισμένος από μια φιλόδοξη ομάδα νεαρών φίλων, αξιοποίησε τα κενά εξουσίας, κολάκεψε το στράτευμα, έδωσε προνόμια στους βετεράνους των διαρκών πολέμων στις παρυφές της αυτοκρατορίας και τιμώρησε τους δολοφόνους του θείου του. Με διορατικότητα και διοικητικό ταλέντο, τερμάτισε οριστικά μια μακρά περίοδο εμφύλιων διαμαχών, έκανε απρόσβλητα τα βόρεια σύνορα της Ρώμης με τα ανήσυχα γερμανικά φύλα, επέβαλε την ειρήνη στην Αφρική, στις δυτικές Γαλατικές Επαρχίες και την Ιβηρική, έλεγξε την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη και τα ανατολικά όρια της απέραντης αυτοκρατορίας. Επί ημερών του το Ρωμαϊκό Δίκαιο απέκτησε τη στιβαρή δομή του, τα δημόσια έργα επεκτάθηκαν και οι τέχνες άνθησαν σε ένα κατά το δυνατόν ειρηνικό περιβάλλον. Είναι ενδεικτικό ότι ενδύθηκε με απόλυτες εξουσίες από τη Σύγκλητο, ονομαζόμενος Princeps (Πρώτος Πολίτης) και Divi Filius (Θεϊκός Υιός). Το σημαντικότερο δε, λατρεύτηκε σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του ιμπέριουμ.
Μια τέτοια προσωπικότητα είναι ιδανικό όχημα για λογοτεχνική επεξεργασία που να υπερβαίνει το κλασικό ιστορικό μυθιστόρημα και τις χολιγουντιανές υπερπαραγωγές τύπου Σεσίλ ντε Μιλ. Εχουν φυσικά προηγηθεί αντίστοιχα βιβλία όπως το υπερφιλόδοξο Βιργιλίου θάνατος του Χέρμαν Μπροχ, το Αδριανού απομνημονεύματα της Μαργκερίτ Γιορσενάρ, Αι ειδοί του Μαρτίου του Θόρντον Γουάιλντερ, το Εγώ ο Κλαύδιος του Ρόμπερτ Γκρέιβς ή, αν θέλουμε να θυμηθούμε και κάτι δικό μας, το Ο κύριός μου ο Αλκιβιάδης του Αγγελου Βλάχου. Φυτεμένο ωστόσο στη μοντερνιστική Αμερική, το βιβλίο του Γουίλιαμς συνιστούσε μια παραξενιά, ειδικά στα χρόνια εκείνα των φοιτητικών και φυλετικών εξεγέρσεων, των διαδηλώσεων κατά του πολέμου στο Βιετνάμ, των νέων κοινωνικών κινημάτων και επικειμένου του Γουότεργκεϊτ.
Σχέσεις εξουσίας
Τι είναι αυτό που έκανε αίσθηση στο βιβλίο αυτό; Εννοώ, τι οδήγησε στην αποδοχή και βράβευσή του, πέραν βεβαίως της πειστικής του υποδήλωσης μιας μακρινής εποχής που απέφευγε την παγίδα της ρεαλιστικής «ανακατασκευής» και άρα του συνήθους αμαρτήματος αντίστοιχων βιβλίων που υποκύπτουν στον πειρασμό του αναχρονισμού; Ισως η τόλμη της χρήσης ιστορικών προσώπων για τα οποία πιστεύουμε πως έχουν ειπωθεί σχεδόν τα πάντα. Ισως πάλι η μετατόπιση θεματικής προκειμένου να καταδειχθεί η οικουμενικότητα αλλά και η διαχρονικότητα των ανθρώπινων πραγμάτων. Γιατί η εμμονή του Γουίλιαμς είναι ο πραγματικός ή μεταφορικός πόλεμος μεταξύ των ανθρώπων, ασχέτως της θέσης τους στην ιεραρχία των ανθρώπινων πραγμάτων. Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη της ελάχιστης έστω πλοκής στον Στόουνερ, όπου η πανεπιστημιακή κοινότητα αλληλοϋπονομευόταν και αλληλοσφαζόταν για το τίποτα. Οι σχέσεις εξουσίας είναι βασικό μοτίβο του και εδώ. Εκφράζονται όχι μόνο μέσω των αιματηρών αγώνων που έφεραν τον Αύγουστο στην εξουσία γεννώντας μια οικουμενική κυριαρχία πολλών αιώνων για τη Ρώμη, αλλά και της πάλης για την εξουσία σε χαμηλότερο, ιδιωτικό επίπεδο, όπως οι φιλίες, η δίψα για δόξα και πρωτίστως ο έρωτας. Η κόρη του αυτοκράτορα Ιουλία λ.χ. το διατυπώνει ρητά ανακαλύπτοντας τις μυριάδες αποχρώσεις της εξουσίας του έρωτα. Σε όλο το δεύτερο μέρος του βιβλίου είναι αυτή η Ιουλία –ευφάνταστη, περιπετειώδης, διορατική, αισθαντική –που αγκυρώνει την αφήγηση, όταν ως εξόριστη από τον πατέρα της στο μικρό νησί Παντατερία αναπολεί τα έργα και τις ημέρες της, τους ανεπιτυχείς της γάμους, κυρίως όμως την πολυκύμαντη ερωτική ζωή της, σε πολυτελείς μαζώξεις και συνευρέσεις ακόμη και με άγνωστους πληβείους στα περίφημα ρωμαϊκά λουτρά. Η Ιουλία παρατηρεί επίσης την ιδιότυπη απόλαυση των ανθρώπων όταν οι μονομάχοι πεθαίνουν στην αρένα, καθώς νιώθουν ότι βρίσκονται από τη μεριά των τυχερών. Αναλύει τη χρήση του έρωτα για την αναρρίχηση στην κλίμακα της εξουσίας και ωστόσο περιγράφει θαυμάσια τον ερωτικό χορό, τις αντιστάσεις, τα διλήμματα, την προσποίηση και την τελική κατάκτηση. Εχει εξοριστεί από τον πατέρα της σε μια κλασική ηθική σύγκρουση μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου συμφέροντος, καθώς κατηγορείται επί μοιχεία, παραβαίνοντας έτσι το πανίσχυρο νομοθετικό πλαίσιο που είχε θεσπίσει ο ίδιος ο Αύγουστος. Ομως αποδεικνύεται ταυτόχρονα ότι ο περίγυρός της συνωμοτούσε κατά του αυτοκράτορα και επομένως η τιμωρία της στο όνομα της προστασίας της πατρίδας ήταν έτσι κι αλλιώς αναπόφευκτη. Εμφιλοχωρεί, άρα, εδώ η υποψία ότι ο αυτοκράτορας δεν βίωσε τόσο την αντίφαση του καθήκοντος προς τη Ρώμη απέναντι στα αισθήματά του για την κόρη του, όσο χρησιμοποίησε την εξορία της για να χτίσει περαιτέρω τη φήμη του ως δίκαιου και άτεγκτου, ενώ στην πραγματικότητα προστάτευε την εξουσία του δολοφονώντας ή εξορίζοντας τους συνωμότες.
Η παγωνιά
Ηταν τόσο αποφασισμένος ο Αύγουστος; Τόσο διψασμένος για εξουσία όσο αυτή η υποκειμενική, σύνθετη, ιμπρεσιονιστική αφήγηση υποδηλώνει εντέχνως; Πιθανότατα ναι, όπως αφήνει να διαφανεί ο Γουίλιαμς στο τελευταίο κεφάλαιο, όταν παίρνει επιτέλους τον λόγο ο ίδιος ο Αύγουστος απευθυνόμενος στον βιογράφο του Νικόλαο τον Δαμασκηνό. Εκεί ομολογεί πως όταν έφτασαν τα νέα της δολοφονίας του Ιουλίου Καίσαρα, μετά την αρχική παγωνιά που ένιωσε να του κατακυριεύει την ψυχή και όταν όλοι στη λεγεώνα ανησυχούσαν για τη συντριβή του, αναφώνησε μέσα του, ιδού η ευκαιρία μου. Και πήρε τις αποφάσεις του για κυριαρχία με κάθε τρόπο, αλλά και με ταυτόχρονη δόμηση ενός κράτους δικαίου, όπως θα λέγαμε στις μέρες μας, ανεξαρτήτως του κοινωνικού κόστους που όφειλε να καταβληθεί καθ’ οδόν. Με τα μεταγενέστερα λόγια του Τάκιτου σε σωζόμενο έργο του, «κάθε νίκη μεγαλώνει το διακύβευμα της ενδεχόμενης ήττας μας», ωστόσο γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο ο αυτοκράτορας φροντίζει να επεκτείνει και παγιώνει διαρκώς την κυριαρχία του.
Ατομο και κόσμος
Χαρακτήρες όπως στην αρχαία τραγωδία
Στα βιβλία του Γουίλιαμς έχουμε μια κεντρική και καθοριστική σύγκρουση του ατόμου με τον κόσμο, όπου «κόσμος» μπορεί να είναι εναλλάξ είτε η φύση είτε ο πολιτισμός. Οι χαρακτήρες, θα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς, διαμορφώνονται μεν από το τυχαίο και το μη ελέγξιμο όπως στην αρχαία τραγωδία, ωστόσο η σύγκρουση με τον κόσμο δεν είναι πάντα μετωπική –μοιάζει μάλλον με την αργή διάβρωση του ανέμου, έτσι που το άτομο βρίσκεται στο τέλος αποφλοιωμένο από τα πλουμίδια της ζωής. Με άλλα λόγια, αυτό που απομένει είναι ο πυρήνας του εαυτού, άσχετα από τις χαλκεύσεις και μεταμορφώσεις που επιφέρει η ίδια η ζωή. Η ανάγνωση ρέει απρόσκοπτα στα χέρια της εμπειρότατης μεταφράστριας Μαρίας Αγγελίδου. Εξαιρετικά επιμελημένη η έκδοση.
John Williams
Αύγουστος
Μτφ. Μαρία Aγγελίδου
Εκδ. Gutenberg, 2017, σελ. 527
Τιμή: 20 ευρώ
