Ερως ήρως

Δανείζομαι για τίτλο της σημερινής επιφυλλίδας έναν τίτλο από ένα αριστουργηματικό διήγημα του Παπαδιαμάντη, αλλά δεν θα μείνω στον μεγάλο μας πεζογράφο και στο συγκεκριμένο διήγημα ή στα ερωτικά του πεζά.

Σήμερα θέλω απλώς να περιηγηθώ στο θέμα Ερωτας ως ενός κυρίαρχου μοτίβου, θέματος στη λογοτεχνία διαχρονικά. Αυτονόητο θα πει κανείς. Αλλά με ενδιαφέρει η ποικιλία, όσο θα μου επιτρέψει ο χώρος, δεδομένου ότι οι παραλλαγές, οι στρατηγικές, οι τυπολογίες των ερωτικών σχέσεων στο θέατρο πάντως, θα χρειάζονταν τόμους θεατρολογικής έρευνας.

Ας ξεκινήσουμε όμως από την αρχή, πριν ακόμη παραλάβει το θέμα το θέατρο, πριν η μίμησις γίνει «δρώντων» προσώπων. Ο έρωτας είναι το κυρίαρχο αίτιο της «Ιλιάδας» και της «Οδύσσειας».

Η μήνις, η πρώτη λέξη της ομηρικής «Ιλιάδας», η οργή, η μανία του Αχιλλέα επειδή ο Αγαμέμνονας του πήρε την Βρισηίδα, επειδή ο Απόλλων τιμωρούσε το ελληνικό στρατόπεδο με θανατερή επιδημία εξαιτίας της διακόρευσης της Χρυσηίδας, κόρης ιερέα του, πάντα από τον ακόρεστο Αγαμέμνονα, αυτή η οργή που οδήγησε τον Αχιλλέα να αποσυρθεί από τις μάχες είναι το κυρίαρχο θέμα του πρώτου μεγάλου έπους της λευκής φυλής και εξαντλείται σε 64 ημέρες από τον κύκλο των δέκα ετών που διήρκεσε ο τρωικός πόλεμος.

Τα ερωτικά μοτίβα που επεξεργάζεται ο επικός ποιητής στο ηρωικό και το οδυσσειακό έπος, αν τα αποδελτιώσει κανείς έχει μπροστά του ολόκληρη την ερωτική θεματική έως σήμερα στην παγκόσμια λογοτεχνία. Εχω και άλλοτε αναφερθεί στη «Γένεση» της Παλαιάς Διαθήκης, όπου στον Παράδεισο εμφανίζεται το πρώτο ερωτικό τρίο, Αυτός, Αυτή και ο Οφις, αλλά το κλασικό ερωτικό μπουλβάρ θα το βρείτε στην «Ιλιάδα», όταν ο Ζεύς έχει απαγορεύσει στους θεούς του Ολύμπου να επεμβαίνουν υπέρ των δύο αντιμαχόμενων στρατοπέδων στην Τροία. Η Ηρα, για να σπάσει αυτό το «εμπάργκο», αναμένοντας να γυρίσει από το «Γραφείο» ο σύζυγός της για να ξεκουραστεί ύστερα από μια δύσκολη μέρα διαχείρισης των γήινων και των ουράνιων υποθέσεων, έχει καθήσει στο μπουντουάρ της με τα ερωτικά αρώματα, τις πομάδες και τα αραχνοΰφαντα νυχτικά και όταν εκείνος ξαπλώνει, του επιτίθεται με ερωτική μανία και τον εξαντλεί με συνεχείς εκπυρώσεις. Τότε εκείνος πέφτει σε βαθύ λυτρωτικό ύπνο για μερόνυχτα, επιτρέποντας στην Ηρα να παραβεί τις εντολές του και να ορμήσει στο πεδίο της μάχης στο πλευρό των προστατευόμενων μαχητών!

Στην «Ιλιάδα» επίσης και πάλι στο ολύμπειο ενδιαίτημα των θεών καταγράφεται η πρώτη μοιχεία στο παγκόσμιο λογοτεχνικό θεματολόγιο του έρωτα. Η Αφροδίτη, σύζυγος του χωλού Ηφαίστου (και έκτοτε νομίζω κρατεί η εντύπωση πως οι ανάπηροι αναπληρώνουν την έλλειψη κάποιου μέλους με την ενίσχυση και γιγαντοποίηση του ερωτικού μορίου, πράγμα που τους καθιστά περιζήτητους!) μοιχεύεται με τον αρρενωπό Αρη, θεό του πολεμικού μένους. Ο «κερατάς» θεός των καμινιών κατασκευάζει ένα αόρατο δίχτυ, το απλώνει στην ερωτική παστάδα των μοιχών και την καίρια στιγμή της υπέρτατης ηδονής το δίχτυ τυλίγει τους εραστές, τους εγκλωβίζει και τους ανυψώνει κρεμασμένους από το ταβάνι, όπου τους υποδέχεται θύελλα γέλωτος από τους συγκεντρωμένους ειδοποιημένους θεούς.

Από την άλλη, ο σχεδόν επαγγελματίας στρατιώτης Αίας ο Σαλαμίνιος, για να είναι απερίσπαστος στην άσκηση της καθημερινής αναμέτρησης με τον εχθρό και να μην απασχολείται να κορέσει τις ερωτικές ανάγκες ενός ρωμαλέου ανδρισμού αναζητώντας σύντροφο, παντρεύεται μια σκλάβα πρώην αρχόντισσα της περιοχής και έτσι εξασφαλίζει τον ερωτικό επιούσιο, με τον οποίον μάλιστα αποκτά και αγαπημένο τέκνο ύστερα από δέκα χρόνια ξενιτιάς.

Στην «Οδύσσεια» πάλι, ο ταξιδιώτης ήρωας μακριά από τη νόμιμη και πιστή Πηνελόπη κοιμάται με την ανδροφάγα Κίρκη που μετατρέπει τους άνδρες σε ξεζουμισμένα γουρούνια, για δέκα χρόνια σιτίζεται ερωτικά με την εκπάγλου καλλονής Καλυψώ, με την οποία αποκτά τόσα, όσα και τα χρόνια ερωτικής φιλοξενίας στο νησί της τέκνα! Δεν παύει βέβαια τα ξημερώματα, μετά τις νυχτερινές ευωχίες, να στέκεται στην ακτή και να προσπαθεί να διακρίνει στον ορίζοντα να αναθρώσκει ο καπνός από τη συζυγική καμινάδα στην Ιθάκη.

Γυμνός ναυαγός φτάνοντας στην ακτή ερεθίζει τις αθώες παιδούλες που παίζουν το τόπι και γίνεται η ερωτική εφηβική φαντασίωση μιας Ναυσικάς, στην παρθενική της κλίνη.

Ας μην επιμείνω περισσότερο και στα ερωτικά τερτίπια του Διός που για να εισδύσει σε παρθενώνες κορασίδων μεταμορφώνεται άλλοτε σε ταύρο, έλαφο, φίδι και χρυσή βροχή για να εκπορθήσει τα οχυρά που λιμπίζεται.

Αλλά και στη λυρική ποίηση ο έρωτας είναι το κυρίαρχο θέμα, μαζί με τον θάνατο, την απώλεια και το μάταιο της επιθυμίας.

Και δεν χρειάζεται βέβαια να σταθμεύσω στον κοιτώνα της αγρυπνούσας σε έρημο κρεβάτι Σαπφούς ούτε και στα ζωηρά παιχνίδια με τις έφηβες μαθήτριές της. Ας μείνω για λίγο σε κείνη την έξοχη εκδοχή, όπου η παρθένα Αθηνά γυμνή ετοιμάζεται να μπει στον ποταμό για να δροσιστεί στην κάψα του καλοκαιριού και την παραμονεύει πίσω από τις πικροδάφνες ο μάντης Τειρεσίας. Κι όταν εκείνη τον εντοπίζει, τον τυφλώνει που τόλμησε να ατενίσει θεόγυμνη μια παρθένα άπειρη ανδρικής ματιάς.

Ή, στοχάζομαι τώρα, η πάνσοφη θεά, χάρισε στον μάντη μια εσωτερική πνευματική διά βίου απόλαυση μιας ανεπανάληπτης γυναικείας γυμνότητας και τον στέρησε από τη φοβερή εμπειρία να ζήσει μια ζωή εν μέσω γυναικείων σωμάτων που ο χρόνος μαραίνει και παραμορφώνει;

Στο θέατρο, το πρώτο από τα σωζόμενα τραγικά κείμενα ερωτικό θέμα υπάρχει βέβαια στις «Ικέτιδες» του Αισχύλου (463 π.χ.), όπου εξαντλείται το πρόβλημα της ερωτικής βουλιμίας μιας ομάδας ανδρών για τις πρώτες τους ξαδέλφες: Δαναΐδες – Αιγύπτιοι. Η άρνηση των 50 κοριτσιών να σμίξουν με τα ξαδέλφια τους, τα οδηγεί στη φυγή μέσα στο πέλαγος ζητώντας άσυλο στο μητρογονικό τους Αργος. Αφού γλιτώσουν από τους ερεθισμένους ερωτικά επίδοξους γαμπρούς, η αλαζονεία τους φτάνει στην ύβριν όταν αρνούνται να ευχαριστήσουν στο ιερό άλσος όπου κατέφυγαν τη θεά Αφροδίτη αποδίδοντας τιμές κυρίως στην Αρτεμη. Για να τιμωρηθούν που αρνήθηκαν τον θεόθεν φυσικό προορισμό της γυναίκας, τον γάμο, αφού πριν οι θεοί εγγυήθηκαν το δικαίωμά τους να επιλέγουν τον σύντροφο του βίου που εκλέγουν χωρίς να υπόκεινται σε πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές σκοπιμότητες.

Από το εξαίσιο αυτό ποίημα για τον έρωτα του Αισχύλου αρχίζει μια ερωτική τραγική και κωμική εποποιία.

Στην «Ορέστεια» ο έρωτας του Αγαμέμνονα για την παρθένα ιέρεια κόρη του Πριάμου Κασσάνδρα, η μοιχεία της Κλυταιμνήστρας απουσία του πολεμιστή συζύγου της με τον ξάδερφό του Αίγισθο και πίσω στο παρελθόν τα θυέστεια δείπνα, όπου ένας απατηθείς σύζυγος εκδικείται τον μοιχό με τη σύζυγό του ξάδελφο προσφέροντάς του ως δείπνο τα σφαγμένα παιδιά του.

Και ύστερα η περιπλανώμενη παρθένα Ιώ, ερωτικό αντικείμενο του Διός και αντικείμενο ζήλειας της Ηρας που μεταμορφωμένη σε αγελάδα φτάνει οιστρήλατη στον Καύκασο, αφού είχε κολυμπήσει δίνοντας το όνομά της στον Βόσπορο (το πέρασμα της βοός) και το Ιόνιο Πέλαγος (η θάλασσα της Ιούς), για να καθοδηγηθεί από τον Προμηθέα πώς θα φτάσει στην Αίγυπτο όπου θα γεννήσει από τον Δία τον Επαφο, προπάππο του Ηρακλή που μέλλεται να τον απελευθερώσει από την αιώνια στον βράχο τιμωρία.

Από τον σοφόκλειο Αίαντα (που είδαμε τις επικές του ρίζες), ο ανεπίδοτος έρωτας του Αίμονα προς την ταμένη στους νεκρούς Αντιγόνη, η υστερική παρθενία της Ηλέκτρας, η αιμομιξία του Οιδίποδα, η ερωτική ζήλεια της Διηάνειρας και η παιδοφιλία του Ηρακλή τις «Τραχίνιες».

Η Μήδεια, η Φαίδρα, η έφηβη Ιφιγένεια, η πιστή αιχμάλωτη Ελένη, η Κρέουσα, η οργιάζουσα Αγαύη, ο ακόρεστος ερωτικά Κύκλωψ, η ευριπιδική Κασσάνδρα, η πιστή σύζυγος αιχμάλωτη Ανδρομάχη, σύζυγος πρώτα του Εκτορα και αργότερα σύζυγος του γιου του δολοφόνου του Εκτορα Νεοπτόλεμου που τον σκοτώνει μέσα στον ναό των Δελφών ο καθ’ έξιν δολοφόνος Ορέστης διεκδικώντας την Ανδρομάχη.

Και από κοντά η Λυσιστράτη, η Πραξαγόρα του Αριστοφάνη, η Λαμπιτώ που χρησιμοποιούν τα συζυγικά κρεβάτια για να σώσουν τα παιδιά τους από τους αρειμάνιους αστόχαστους άντρες τους. Ερως ανίκατε μάχαν.