Ερημη και ακατοίκητη για αιώνες, είναι η στιγμή που αποκαλύπτεται πως μόνο στέρφα δεν είναι. Γεννά από τα σπλάγχνα της λιοντάρια πέτρινα, αγέρωχα και στιβαρά. Την τόσο ξεχωριστή αυτή στιγμή συλλαμβάνει ο φωτογραφικός φακός. Και δεν είναι η μοναδική. Σε άλλο καρέ έχει αιχμαλωτίσει την αποκάλυψη της Αφροδίτης που χτυπάει με το σανδάλι της τον άτακτο Πάνα κάτω από μια υφαντή κουβέρτα με την οποία ήταν σκεπασμένη για προστασία. Και σε ένα τρίτο έχει συλλάβει τη στιγμή που οι μαρμάρινοι κίονες έχοντας μόλις ξαναδεί το λαμπερό φως του Αιγαίου καταμετρούνται από τους εργάτες στην οικία της Κλεοπάτρας και του Διοσκουρίδη.
Στιγμιότυπα σε άσπρο και μαύρο από τη μυθολογική γενέτειρα του Απόλλωνος και της Αρτέμιδος. Από μια εποχή άγνωστη, όταν «δεν είχε μείνει όρθιο ούτε ένα ερείπιο και η κάθε πέτρα είχε αναποδογυρίσει, σπάσει και θρυμματιστεί», όπως έγραφαν τα πρώτα μέλη της Γαλλικής Σχολής Αθηνών που επισκέφθηκαν τη Δήλο το 1847. Τα στιγμιότυπα αυτά –συνολικά 140, αρκετά εκ των οποίων ανέκδοτα –αποκαλύπτουν όχι μόνο τη διαδικασία αποκάλυψης του σπουδαιότερου θρησκευτικού και οικονομικού κέντρου του Αιγαίου, αλλά και εικόνες από την καθημερινότητα, εκτός άλλων, των εκατοντάδων αρχαιολόγων, αρχιτεκτόνων κι εργατών που εργάστηκαν στο νησί από το 1873 ώς το 1913: στην πιο γόνιμη 40ετία κατά την οποία αποκαλύφθηκε το μεγαλύτερο μέρος του αρχαιολογικού χώρου.
Τα φωτογραφικά αυτά καρέ –από τα παλαιότερα που τραβήχτηκαν σε ανασκαφή στην Ελλάδα –αποτελούν τον κορμό του τρίγλωσσου λευκώματος «Δήλος 1873-1913» (ελληνικά, γαλλικά, αγγλικά) που υπογράφουν οι εκδόσεις Μέλισσα και η Γαλλική Σχολή Αθηνών και επιμελήθηκε ο διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Ερευνας (CNRS), επικεφαλής των γαλλικών ανασκαφών στη Δήλο Ζαν Σαρλ Μορετί. O τόμος – αφιέρωμα εντάσσεται στο πλαίσιο των εκδόσεων που παρουσιάζουν την ιστορία των ανασκαφών της Γαλλικής Σχολής Αθηνών, με τις ανασκαφές της Θάσου και των Φιλίππων να έχουν προηγηθεί σε δύο ξεχωριστούς τόμους.
Σε τι διαφέρει αυτή η νέα έκδοση από τις προηγούμενες; «Πρώτον, ο πλούτος των αρχείων που αφορούν στη Δήλο είναι ασύγκριτος», λέει στο «Νσυν» ο Ζαν Σαρλ Μορετί. «Δεύτερον, τα αρχεία περιλαμβάνουν και αρκετές ακουαρέλες, ορισμένες από τις οποίες δεν ανήκουν στα αρχεία της Γαλλικής Σχολής Αθηνών. Ηθελα να τις παρουσιάσω σε αυτό το λεύκωμα και να προσθέσω έτσι χρώμα, κάτι που δεν έγινε στα δυο προηγούμενα έργα της ίδιας συλλογής» συνεχίζει. Το αποτέλεσμα είναι ότι το λεύκωμα περιλαμβάνει εκτός από φωτογραφίες –ένα ελάχιστο μέρος των 650.000 φωτογραφιών που διαθέτει στο αρχείο της η Γαλλική Σχολή Αθηνών -, σχέδια σε μελάνι και ακουαρέλες, αλλά και αδημοσίευτες καρικατούρες αρχαιολόγων με σεξουαλικά υπονοούμενα.
Με μοναδικά εργαλεία σχοινιά, καλάθια, αξίνες και φτυάρια και τη χρηματοδότηση 1.000 φράγκων από το γαλλικό υπουργείο Παιδείας, οι πρώτες ανασκαφές ξεκίνησαν το 1873 υπό τον όρο μάλιστα να αποφέρουν «χρήσιμα αποτελέσματα». Διαφορετικά οι ερευνητές θα έπρεπε ως αντιστάθμισμα να αποκαλύψουν μέρος των τειχών του φρουρίου στα Αιγόσθενα ή έναν ναό που είχε εντοπιστεί κοντά στο Αίγιο. Ωστόσο γρήγορα άρχισαν να αποκαλύπτονται οι τρεις ναοί του Απόλλωνα, μεγάλο μέρος του Αρτεμισίου, αλλά και εν μέρει η Αγορά των Δηλίων. Και μαζί τους οι πρώτες αρχαϊκές κόρες –σε μια εποχή που ακόμη οι περίφημες κόρες της Ακρόπολης δεν είχαν ακόμη έρθει στο φως -, καθώς και περισσότερες από 250 επιγραφές. Στο μεταξύ οι αρχαιολόγοι πάσχιζαν με πάθος να φτάσουν στο φυσικό έδαφος, καταστρέφοντας ό,τι έμοιαζε ρωμαϊκό ή βυζαντινό με αποτέλεσμα μόνο το 1903 να ριχθούν στη θάλασσα 31.000 κυβικά χώματος που είχαν κουβαλήσει 60.990 βαγονέτα.
Παρά τις δυσκολίες, όμως, φαίνεται πως η ανασκαφή της Δήλου πρωτοπορεί σε θέματα φωτογράφισης. Οι πρώτες φωτογραφίες δημοσιεύονται το 1879 και τις έχουν τραβήξει και εμφανίσει οι ίδιοι οι αρχαιολόγοι και οι συνεργάτες τους, καθώς η Γαλλική Σχολή Αθηνών δεν διέθετε τότε επαγγελματία φωτογράφο όπως συνέβη αργότερα. Κι αν εντυπωσιακά ευρήματα και μοναδικής σημασίας μνημεία κυριαρχούν στα καρέ, μια ολόκληρη ενότητα φωτογραφιών είναι αφιερωμένη στους ανθρώπους που ανέδειξαν το παρελθόν της Δήλου, σε μεγάλο ποσοστό αδημοσίευτες. «Θεώρησα σημαντικό να παρουσιάσω και όλα τα πρόσωπα που συμμετείχαν σε αυτήν την αρχαιολογική περιπέτεια· όχι μόνο τους αρχαιολόγους, Ελληνες και Γάλλους, αλλά και τους αρχιτέκτονες, τους επιστάτες των εργασιών και όλους τους Μυκονιάτες που εργάστηκαν σκληρά για να φέρουν στο φως τα μνημεία, τα αγάλματα, τις επιγραφές και τα υπόλοιπα κινητά ευρήματα που μπορούμε να δούμε σήμερα στη Δήλο και στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Η φωτογραφία του εξωφύλλου με έναν ξυπόλητο εργάτη με τρύπια ρούχα πλάι σε ένα από τα λιοντάρια απεικονίζει τη θλιβερή κατάσταση των εργατών που έφεραν στο φως τα εμβληματικά αγάλματα της Δήλου», καταλήγει ο Μορετί.
