Εμπνέοντας τον Αβερρόη, τον Ροβινσώνα και τον Τζον Λοκ

Στο συναρπαστικό ταξίδι των ιδεών, η σκυταλοδρομία κρατά αιώνες. Οι υπόγειες διαδρομές που συνδέουν Ανατολή και Δύση είναι πάμπολλες και όχι συχνά ευδιάκριτες. Ο «Δρόμος του λόγου», ένα φιλοσοφικό μυθογράφημα του 12ου αιώνα, είχε τεράστια επίδραση στη σκέψη της Δύσης του 17ου και του 18ου αιώνα και η έκδοσή του στα ελληνικά αποτελεί ευκαιρία να θαυμάσουμε για άλλη μια φορά την πορεία της ανθρώπινης διανόησης.

Ο Αμπού Μπακρ Ιμπν Τουφάυλ, που γεννήθηκε το 1110 και πέθανε το 1185, ήταν άραβας λόγιος από την Ανδαλουσία και θεωρείται ο δεύτερος πιο σημαντικός μουσουλμάνος φιλόσοφος στη Δύση. Διετέλεσε γιατρός, σύμβουλος της αυλής των αλμοχαδών χαλιφών που κυβερνούσαν το δυτικό μέρος της αραβικής επικράτειας από το Μαρακές του Μαρόκου. Ο «Δρόμος του λόγου (Χάυυ Ιμπν Γιακζάν ή Τα μυστικά της φιλοσοφίας της Ανατολής)», το μόνο γνωστό του έργο, αποτελεί μοναδικό δείγμα μεσαιωνικής φιλοσοφικής μυθογραφίας. Σε αυτό, περιγράφεται η πνευματική εξέλιξη του ανθρώπου από τα πρώτα σκιρτήματα της λογικής ζωής κατά την παιδική του ηλικία ώς την ολοκληρωμένη θέαση της νοητής Αλήθειας μέσα από ένα βίωμα μυστικιστικού χαρακτήρα.

Ευρυμάθεια, ευαισθησία

Γεννημένος στην Ανδαλουσία, ο Αμπού Μπακρ Ιμπν Τουφάυλ έζησε στην περιοχή του Μάγρεμπ το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Η ευρυμάθεια και η ευαισθησία που βγαίνουν μέσα από τη γραφή του βιβλίου, αυτού του σύντομου φιλοσοφικού μυθογραφήματος, δεν εκτιμήθηκαν δεόντως στον καιρό του. Γνώρισε όμως αναπάντεχα μεγάλη επιτυχία στη Δυτική Ευρώπη περίπου 500 χρόνια αργότερα, τον 17ο και τον 18ο αιώνα. Κάπως έτσι φαίνεται ότι συνέβαλε με πολλούς τρόπους –όχι πάντα προφανείς –στο κίνημα και τις ιδέες του Διαφωτισμού. Είναι ένα έργο το οποίο, όπως παρατηρεί ο Παύλος Καλλιγάς που το μετέφρασε και το επιμελήθηκε (δίνοντας και τον ελληνικό τίτλο), διατηρεί τη σχέση με μια ζωντανή ακόμα παράδοση μελέτης και προώθησης θεωρητικών προβληματισμών, οι οποίοι είχαν διαμορφωθεί κατά την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας στη ρωμαϊκή επικράτεια. Το έργο του Παύλου Καλλιγά, επί χρόνια καθηγητή Αρχαίας Φιλοσοφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και σήμερα διευθυντή του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών, δεν ήταν εύκολο, πετυχαίνει όμως, ιδιαίτερα στα σχόλια, να αναδείξει όλες αυτές τις διαδρομές του πνεύματος.

Τα έργα του Αριστοτέλη

Η συνεισφορά του Ιμπν Τουφάυλ στην εξέλιξη των γραμμάτων ήταν μεγάλη, κυρίως λόγω της προώθησης των ιδεών του Αβερρόη από την Κόρδοβα, αυτού του σημαντικού υπομνηματιστή του Αριστοτέλη, το έργο του οποίου είχε αργότερα τεράστια απήχηση στη λατινόφωνη Δύση. Οπως ανέφερε ο ίδιος ο Αβερρόης στους μαθητές του, ο Ιμπν Τουφάυλ ήταν εκείνος που τον ενθάρρυνε να ασχοληθεί συστηματικά με τον σχολιασμό των έργων του Σταγιρίτη.

Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι ο Ιμπν Τουφάυλ ενσωμάτωσε στην αφήγησή του στοιχεία τα οποία είχε αποκομίσει από την παράδοση της δημώδους μυθογραφίας, αναπαράγοντας μοτίβα που μπορεί να βρει κανείς ακόμη και σε αφηγήματα της ελληνιστικής περιόδου, όπως είναι λ.χ. η «Μυθιστορία του Αλεξάνδρου», που μετεξελίχθηκε στην πασίγνωστη «Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου». Ομως ο Ιμπν Τουφάυλ πάει τον ήρωά του παραπέρα, επεξεργάζεται το δημώδες υλικό ώστε να παρουσιάσει όλη την εξελικτική πορεία του Χάυυ Ιμπν Γιακζάν, έως τα ανώτερα επίπεδα της φιλοσοφικής αναζήτησης και της μυστικιστικής προσέγγισης στο θείο.

Επηρεασμένος από τον Αβικέννα και την παράδοση του σουφισμού, ο άραβας λόγιος μας αφηγείται την ιστορία ενός αυτοδίδακτου παιδιού, που τον εγκατέλειψε η μητέρα του και μεγάλωσε μόνο του σε ερημικό νησί. Χωρίς επαφή με άλλα ανθρώπινα όντα, ανακαλύπτει την απόλυτη αλήθεια μέσω μιας συστηματικής διαδικασίας λογικών αναζητήσεων. Τελικά ο Χάυυ έρχεται σε επαφή με τον πολιτισμό και τη θρησκεία όταν συναντά τον ναυαγό Αμπσάλ.

Τάμπουλα ράζα

Το βιβλίο αυτό επηρέασε σημαντικά τόσο την κλασική ισλαμική φιλοσοφία όσο και τη σύγχρονη δυτική σκέψη. Ορισμένες ιδέες που περιλαμβάνονται σε αυτό μπορούν να εντοπισθούν με παραλλαγές και σε διαφορετικό βαθμό στα έργα του Τόμας Χομπς, του Τζον Λοκ, του Ισαάκ Νεύτωνα και του Ιμάνουελ Καντ.

Το εντυπωσιακό είναι πως η επιρροή αυτού του βιβλίου, που δεν γνώρισε επιτυχία μεταξύ των αράβων λογίων της εποχής του, μπορεί να αποτέλεσε την έμπνευση για ένα πολύ δημοφιλές έργο, αιώνες αργότερα. Η λατινική μετάφραση του βιβλίου με τίτλο «Philosophus Autodidactus», που έγινε από τον Εντουαρντ Πόκοκ, πρωτοεμφανίσθηκε το 1671 και η αγγλική το 1708. Αυτές οι δύο μεταφράσεις θεωρείται ιδιαίτερα πιθανό να ενέπνευσαν τον Ντάνιελ Ντεφόε να γράψει τον «Ροβινσώνα Κρούσο». Το φιλοσοφικό αυτό μυθογράφημα ίσως ενέπνευσε και την έννοια της «tabula rasa» (άγραφος πίνακας) που ανέπτυξε στο «Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση» ο Τζον Λοκ, ο οποίος υπήρξε μαθητής του Πόκοκ.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Εκοψε τα φτερά του αετού»

«Σε κάποιο σημείο, του ήρθε η ιδέα να πάρει την ουρά από ένα από τα νεκρά θηρία και την προσαρμόσει επάνω του. Διαπίστωσε όμως ότι τα ζωντανά θηρία προστάτευαν τους νεκρούς τους και έδιωχναν τους άλλους, οπότε δεν κατόρθωσε να το κάνει αυτό, ωσότου μια μέρα έτυχε να βρει έναν νεκρό αετό. Ενιωσε τότε την παρόρμηση να ικανοποιήσει την επιθυμία του και διαπιστώνοντας ότι δεν υπήρχαν άλλα θηρία που να τον προστατεύουν, άρπαξε την ευκαιρία. Πλησίασε τον αετό, έκοψε τα φτερά και την ουρά του σε ξεχωριστά κομμάτια. Χώρισε τα φτερά σε δύο μέρη, από τα οποία το ένα το έδεσε στην πλάτη του και το άλλο στον αφαλό του ώστε να καλύπτει ό,τι βρισκόταν κάτω από αυτόν. Κατόπιν προσάρμοσε την ουρά από πίσω του και τα φτερά στα μπράτσα του. Αυτό του πρόσφερε ζεστασιά και προκάλεσε δέος στις ψυχές των άλλων θηρίων, τα οποία έτσι έπαψαν να τον ανταγωνίζονται και να του αντιστέκονται».