Με την κυκλοφορία του πρώτου τόμου των Απάντων του Κωστή Παλαμά ξεκίνησε η υλοποίηση ενός από τα πιο φιλόδοξα και μεγαλεπήβολα εκδοτικά προγράμματα της νεοελληνικής φιλολογίας. Οπως είναι γενικά γνωστό, τα λεγόμενα Απαντα του Παλαμά, που εκδόθηκαν στο διάστημα 1962-1969 σε δεκαέξι τόμους, με την «επιμέλεια του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά» (ουσιαστικά επιμελητής τους ήταν ο Γ.K. Κατσίμπαλης), περιέλαβαν τα έργα του που ο Παλαμάς εξέδωσε σε βιβλία (ποίηση, διήγημα, θέατρο, κριτική – δοκίμιο και ποιητικές μεταφράσεις), αλλά ένα μικρό μέρος των ποιητικών και ιδίως των πάμπολλων κριτικών κειμένων του που δημοσιεύτηκαν σε περιοδικά και εφημερίδες. Επίσης πρόκειται για μια εξαντλημένη σήμερα έκδοση που, αν κριθεί με τη σύγχρονη εκδοτική μεθοδολογία, είναι πλέον ξεπερασμένη. Το 1960 ιδρύθηκε, χάρη σε ενέργειες κυρίως του Κατσίμπαλη, το Ιδρυμα Παλαμά. Μέχρι σήμερα αυτό παραμένει ο θεσμικός και «επίσημος» διαχειριστής της τύχης του παλαμικού έργου. Η διατήρηση του ποιητή ζωντανού στο φιλολογικό προσκήνιο οφείλεται κυρίως στο εκδοτικό πρόγραμμα του Ιδρύματος, πρόγραμμα που ώς ένα σημείο συμπλήρωσε την έκδοση των δεκαεξάτομων Απάντων και εξόπλισε τους ερευνητές με βασικά εργαλεία υποδομής. Επίσης το Ιδρυμα διοργάνωσε τρία αφιερωμένα στον Παλαμά μεγάλα συνέδρια, τα έτη 1993, 2003 και 2013.
Η επάρκεια των πόρων
Παράλληλα, από τη δεκαετία του 1970 μέχρι σήμερα, ένα από τα μείζονα ζητούμενα της νεοελληνικής φιλολογίας ήταν να αποκτήσουμε μια πλήρη, φιλολογικά επιμελημένη και βασισμένη σε ενιαία και εκσυγχρονισμένη εκδοτική μεθοδολογία συγκεντρωτική έκδοση του δημοσιευμένου και ανέκδοτου συγγραφικού έργου του Παλαμά. Πριν από περίπου 25 χρόνια, το 1993, ο Κ.Γ. Κασίνης, έγκριτος μελετητής του Παλαμά και ο βασικός, ύστερα από τον Κατσίμπαλη, βιβλιογράφος του ποιητή, ανήγγειλε το εκδοτικό πρόγραμμα του Ιδρύματος Παλαμά για την πλήρη σειρά των Απάντων· συγκεκριμένα, ο Κασίνης υπολόγισε ότι αυτό το εκδοτικό σχέδιο θα εκταθεί σε περίπου σαράντα πέντε τόμους. Για ποιο λόγο η έκδοση καθυστέρησε να ξεκινήσει επί τόσα χρόνια; Ο βασικός λόγος ήταν η έλλειψη επαρκών πόρων για τη χρηματοδότηση ενός τόσο μεγάλου έργου.
Ευτυχώς, πριν από περίπου τέσσερα χρόνια, αγαθή τύχη έφερε τα βήματα του ομογενούς στις ΗΠΑ Αθανάσιου Δ. Στεφανόπουλου έξω από τη σχεδόν ερειπωμένη οικία της οικογένειας Παλαμά στο κέντρο της Πάτρας, το σπίτι όπου γεννήθηκε ο ποιητής, στην οδό Κορίνθου 241. Ο Στεφανόπουλος αγόρασε το κτίριο που ανακαινίστηκε και εγκαινιάστηκε πρόσφατα (13 Ιανουαρίου 2018) από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας ως Στέγη Γραμμάτων Κωστής Παλαμάς. Με αφορμή μάλιστα τα εγκαίνια, πραγματοποιήθηκε στη Δημοτική Βιβλιοθήκη του Δήμου Πατρέων συνέδριο με θέμα «Η Πάτρα του Παλαμά». Στο κτίριο της Στέγης Γραμμάτων, που θα λειτουργεί μόνιμα ως μουσειακός – εκθεσιακός χώρος, θα γίνονται επίσης εκδηλώσεις προβολής του παλαμικού έργου. Επιπρόσθετα, ο Στεφανόπουλος, ως ιδρυτής και πρόεδρος της Στέγης Γραμμάτων, που συστάθηκε ως αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία (βλ. www.sgkpalamas.gr), ανέλαβε να χρηματοδοτήσει τη νέα έκδοση των πραγματικών παλαμικών Απάντων.
Η στενή συνεργασία
Ετσι, χάρη στη στενή πλέον συνεργασία των δύο φορέων, του Ιδρύματος Παλαμά και της Στέγης Γραμμάτων Κωστής Παλαμάς, ξεκίνησε η έκδοση των Απάντων. Ο πρώτος τόμος, που επιμελήθηκε, όπως ήταν εύλογο, ο Κασίνης και όπου περιλαμβάνονται τα τρία πρώτα ποιητικά βιβλία του Παλαμά, Τα τραγούδια της πατρίδος μου (1886), Ο ύμνος της Αθηνάς (1889) και Τα μάτια της ψυχής μου (1892), ορίζει την εκδοτική μεθοδολογία και θέτει γενικότερα τους όρους που θα ακολουθηθούν στους υπόλοιπους τόμους. Με βάση λοιπόν τον πρώτο τόμο, η έκδοση μπορεί να χαρακτηριστεί συνδυασμός μιας χρηστικής έκδοσης, που απευθύνεται στο ευρύ κοινό, προσφέροντάς του ένα έγκυρο ποιητικό κείμενο, και της φιλολογικής έκδοσης, που καλύπτει τις ανάγκες της κοινότητας των ειδικών αναγνωστών, προς τους οποίους παρέχει εξειδικευμένες πληροφορίες. Στα τρία πρώτα τέταρτα του τόμου (σ. 11-325) τα κείμενα των τριών ποιητικών βιβλίων του Παλαμά εκδίδονται στιχαριθμημένα, πολυτονισμένα και σύμφωνα με την ορθογραφική μορφή των τελευταίων εκδόσεών τους που επιμελήθηκε ο ίδιος ο ποιητής. Από τον επιμελητή έχει γίνει αντιβολή των κειμένων με εκείνα των προηγούμενων εκδόσεων, των δημοσιεύσεων στον Τύπο και των αυτογράφων, στις περιπτώσεις που σώζονται. Επίσης έγινε εκσυγχρονισμός ορισμένων ορθογραφικών τύπων. Στο τελευταίο τέταρτο του τόμου, στο «Υπόμνημα» (σ. 329-436), περιέχονται το «Σημείωμα του επιμελητή» και οι «Σημειώσεις – σχόλια», όπου χορηγείται κυρίως το πληροφοριακό υλικό για την ιστορία των κειμένων. Τέλος, τα τέσσερα «Ευρετήρια» (σ. 439-456: Κυρίων ονομάτων και πραγμάτων, Τίτλων ποιημάτων και σειρών, Πρώτων στίχων, Χρονολογικοί πίνακες των ποιημάτων) και το «Γλωσσάριο» (σ. 457-463) διευκολύνουν σημαντικά την προσέγγιση των ποιημάτων τόσο για τον μη ειδικό όσο και για τον ειδικό αναγνώστη τους.
Η πρόκληση του εγχειρήματος
Αναζωογόνηση και της αισθητικής αξίας του έργου του
Η αρχή λοιπόν έχει γίνει. Σύμφωνα με τα τελευταία δεδομένα, η έκδοση των παλαμικών Απάντων θα φτάσει τους σαράντα επτά τόμους, στους οποίους θα προστεθούν άλλοι τρεις, δύο με τα συνολικά ευρετήρια του έργου και ένας με το συνολικό γλωσσάριο. Το οργανόγραμμα της έκδοσης θα ακολουθήσει την εξής ειδολογική σειρά: ποίηση, διηγήματα, θέατρο, μετάφραση, κριτική, συνεντεύξεις, αλληλογραφία. Με γνώμονα τον αριθμό των τόμων, η έκδοση των Απάντων του Παλαμά θα αποτελέσει την ογκωδέστερη σειρά απάντων νεοέλληνα λογοτέχνη και κριτικού και θα αναδείξει την πραγματικά εντυπωσιακή έκταση του έργου του (αν υπολογίσουμε ότι ο κάθε τόμος πιθανόν να έχει περίπου 500 σελίδες, ο συνολικός αριθμός σελίδων ενδέχεται να φτάσει τις 25.000!). Η ποσοτική υπεροχή της νέας έκδοσης έναντι της παλιάς σε ορισμένες ειδολογικές κατηγορίες θα είναι συντριπτική. Συγκεκριμένα, η παλιά έκδοση συμπεριέλαβε 650 κριτικά κείμενα του Παλαμά, ενώ η νέα θα συμπεριλάβει 2.266. Σε άλλες ειδολογικές κατηγορίες η υπεροχή της νέας έκδοσης θα είναι εμφανέστερα και ποσοτική και ποιοτική. Πρωτίστως, βέβαια, μας ενδιαφέρει η ποίηση. Ενώ, λοιπόν, στην παλιά έκδοση των Απάντων τα ποιητικά βιβλία του Παλαμά είχαν περιληφθεί σε πέντε τόμους, στη νέα έκδοση υπολογίζεται ότι τα ποιητικά βιβλία του Παλαμά θα εκταθούν σε επτά τόμους, λόγω του πολύ μεγαλύτερου φιλολογικού περικειμένου τους, ενώ επίσης θα εκδοθούν τρεις ακόμα τόμοι με τα δημοσιευμένα στον λογοτεχνικό Τύπο και μη περιλαμβανόμενα στα ποιητικά βιβλία και τα ανέκδοτα ποιήματά του, που σώθηκαν στο αρχείο του. Οπως γράφει ο Κασίνης, «πάνω από 700 ποιήματα είναι σε ελάχιστους γνωστά ή παντελώς άγνωστα» (σ. 333). Είναι προφανές ότι η έκδοση των νέων Απάντων θα ήταν πρακτικά ανέφικτο να υλοποιηθεί και να ολοκληρωθεί σε πέντε με έξι χρόνια, αν το Ιδρυμα Παλαμά δεν είχε κάνει μια συστηματική προπαρασκευαστική εργασία με τη συγκέντρωση όλου σχεδόν του πρωτογενούς υλικού (εκδόσεις, δημοσιεύσεις, αυτόγραφα) και την καταχώρισή του στους αντίστοιχους φακέλους εργασίας των σχεδιαζόμενων τόμων. Αλλά η βασική προϋπόθεση υλοποίησης του έργου είναι ότι η εργασία της φιλολογικής επιμέλειας θα επιμεριστεί στα μέλη μιας τουλάχιστον εικοσαμελούς ομάδας φιλολόγων που θα εργάζονται ταυτόχρονα: Θανάσης Αγάθος, Δημήτρης Αγγελάτος, Γιώργος Ανδρειωμένος, Λάμπρος Βαρελάς, Παντελής Βουτουρής, Ευριπίδης Γαραντούδης, Κώστας Γιαβής, Μαίρη Δημάκη – Ζώρα, Δέσποινα Δούκα, Γεράσιμος Ζώρας, Νικόλαος Καλοσπύρος, Κ.Γ. Κασίνης, Αννα Κατσιγιάννη, Ερατοσθένης Καψωμένος, Κατερίνα Κωστίου, Γιάννης Ξούριας, Θεοδόσης Πυλαρινός, Πολυάνθη Τσίγκου, Μαρία Τσούτσουρα και Κώστας Χατζηαντωνίου. Η σύμπραξη αυτής της ομάδας πιστεύω ότι θα επιβεβαιώσει την ωρίμαση της νεοελληνικής φιλολογίας ως επιστημονικού κλάδου, τα μέλη του οποίου μπορούν να συνεργάζονται με αρμονικό και τελεσφόρο τρόπο. Αλλά η μεγαλύτερη πρόκληση του όλου εγχειρήματος είναι να δημιουργήσουμε τη βάση για έναν πραγματικά αναγεννημένο Παλαμά, όχι μόνο για το κοινό των ειδικών. Κανείς δεν αμφισβητεί την ιστορική σημασία τόσο του ποιητή όσο και του κριτικού. Ισως ήρθε ο καιρός να αναζωογονηθεί και η αισθητική αξία του.
Κωστής Παλαμάς
Απαντα
Τόμος Α:Τα τραγούδιατης πατρίδος μου, Ο ύμνος της Αθηνάς, Τα μάτια της ψυχής μου
Φιλολογική επιμέλεια:Κ.Γ. Κασίνης
Εκδ. Ιδρυμα Κωστή Παλαμά – Στέγη Γραμμάτων Κωστής Παλαμάς, Αθήνα – Πάτρα, 2017, σελ. 480
Τιμή: 25 ευρώ
