Οπου δίκη, ισορροπία

Δεν είμαι νομικός αλλά αισθάνομαι συχνά την ανάγκη, αυτονόητη νομίζω για κάθε πολίτη, όχι μόνο της δικής μας παγκοσμιοποιημένης νομικής «πλεκτάνης» αλλά και όσο μπορώ να ελέγξω όλης της ιστορικής πορείας της ανθρωπότητας, είτε αναφερόμαστε στο πρωτόγονο εθιμικό δίκαιο που μελέτησαν οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι είτε στο κράτος δικαίου περί δύο χιλιάδες έτη, όπως αποτυπώνεται και στα έπη και στη ρητορική και στους εγχάρακτους νόμους σε πλάκες είτε στην Ελλάδα είτε στη Ρώμη είτε στη Βαβυλώνα και την Ιερουσαλήμ, να επισημάνω ότι δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε τον ιστορικό κυρίως άνθρωπο αλλά και τον άνθρωπο που συγκρότησε τις πρώτες κοινωνικές ομάδες για να αντιμετωπίσει ανάγκες, σχέσεις, πίστεις, εχθρότητες, φυλετικά μίση αλλά και φυσικές καταστροφές, χωρίς να καταφύγουμε στη μελέτη νόμων, εθίμων, θεσμών, συμφωνιών, συμβάσεων και άλλων αναγκαίων για τη συμβίωση ατόμων και ομάδων σ’ έναν τόπο, μια συγκεκριμένη εποχή, σε συγκεκριμένες συνθήκες.

Ο Ομηρος π.χ. είναι ανεξάντλητη πηγή πληροφοριών σχετικά με έθιμα, νόμους, θεσμούς, συναλλακτικά ήθη, οικονομία, διατροφικές συνήθειες, αρρώστιες και φάρμακα, δηλητήρια και ιδιότητες φυτών ως προς τη μαγειρική τους χρήση. Εξάλλου, ο Αριστοφάνης αποδείχτηκε έξοχη πηγή γύρω από τα μαγειρικά σκεύη, τις τροφές, τους τρόπους παρασκευής φαγητών και τα μέτρα αποφυγής δυσάρεστων για το στομάχι εδεσμάτων.

Αλλά ας επανέλθω στο νομικό πλέγμα που ανιχνεύεται σε πληθώρα και ποικιλία πληροφοριών είτε στη λογοτεχνία είτε ακόμη και σε διπλωματικά κείμενα πρέσβεων ή σε καταθέσεις αιχμαλώτων.

Εγραψα εδώ πρόσφατα για τις «Ικέτιδες» του Αισχύλου (468 π.Χ.), όπου αναλύονται και ερμηνεύονται προβλήματα διεθνούς δημόσιου δικαίου και νομικής αντιμετώπισης προσφύγων, εξορίστων και ασύλου.

Οταν λοιπόν ένας κριτικός λογοτεχνίας ή θεάτρου χρειάζεται να διεισδύσει σ’ ένα κείμενο από τον Αισχύλο έως τον Μολιέρο, από τον Σαίξπηρ έως τον Γκαίτε και τον Σίλερ, από τον Γκόγκολ έως τον Ιψεν, από τον Τσέχοφ έως τον Γκομπρόβιτς και από τον «Βασιλικό» του Μάτεσι έως τη «Στέλλα Βιολάντη» του Ξενόπουλου, από τον Ψαθά έως τον Καμπανέλλη και συνάμα από τον Θουκυδίδη έως τον Δάντη, τον Ουγκώ, τον Μάρκες, τον Φόκνερ αλλά και τους νομπελίστες πεζογράφους από την Ιαπωνία, την Κίνα, τη Νοτιοαφρικανική Ενωση, αντιλαμβάνεται ότι αποτελούν υλικό που συχνά η άγνοιά του δεν μπορεί να επιτρέψει την κατανόηση σχέσεων, πράξεων, εγκλημάτων, αμαρτιών, συμμαχιών, φιλίας και εχθρότητας προσώπων, ομάδων κοινωνικών και λαών.

Πίσω από την όστια των καθολικών και το ποτήριον της ορθόδοξης θείας μετάληψης υπάρχει ιδεολογικό και ως εκ τούτου νομικό, εθιμικό και εκκλησιαστικό δίκαιο.

Ο αείμνηστος καθηγητής της Νομικής Γιάννης Δεληκωστόπουλος άφησε στη διάθεσή μας ένα πολυσέλιδο περισπούδαστο σύγγραμμα, όπου ανέλυε τις έννοιες του δικαίου, τους θεσμούς και το ποινικό σύστημα που ανίχνευσε στην «Ορέστεια» του Αισχύλου. Μου είχε κάνει την τιμή να χρησιμοποιήσει στις παραπομπές στην εξαίσια τριλογία τη μετάφρασή μου κι έτσι εγώ, ο άγευστος νομικής επιστήμης, είχα την τύχη να απολαύσω ένα πολυσήμαντο δίκτυο νομικών εννοιών πίσω από τους δραματικούς στίχους του πρώτου τραγικού ποιητή των αιώνων.

Ας είναι αυτός ο σύντομος και αποσπασματικός πρόλογος μια γέφυρα για όσα θα ακολουθήσουν.

Και για να δικαιολογήσω το σύμβολο της γέφυρας, θα μου επιτρέψετε να παραθέσω μια νομική ορολογία που έγινε αντικείμενο εμπεριστατωμένης ανάλυσης πρόσφατα. Αντιγράφω τους τίτλους: «έθιμο, προφορική υπόσχεση, συμβόλαιο, σύμβαση, αποζημίωση, τόκος, πίστωση, δωρεά, μίσθωση, εργολαβία, μεσιτεία, εντολή, δάνειο, παρακαταθήκη, εγγύηση, κατοχή, συννομή, ενέχυρο, υποθήκη, αρραβώνας, προίκα, προικοσύμφωνο, διαζύγιο, υιοθεσία, διαθήκη, κληρονομιά, κληροδοσία, μέτοχος εταιρείας, συνέταιρος, παραγγελία, φόρτωση, φορτωτική, ημερολόγιο πλοίου, θαλασσοδάνειο, συμπλοιοκτησία, ναυπήγηση, πτώχευση, συναλλαγματική, επιταγή, υποσχετικό έγγραφο, ομόλογο, χρεωστικό γραμμάτιο».

Ολοι αυτοί οι όροι του νομικού ιδιωτικού δικαίου που αναφέρονται στο εμπορικό, κληρονομικό, πτωχευτικό κ.τ.λ. δίκαιο, αγαπητοί φίλοι, είναι αντλημένοι από τα άπαντα του Παπαδιαμάντη!

Και μόνο διαβάζοντας αυτόν τον κατάλογο, μπορούμε να αντιληφθούμε πόσο μας παραπλάνησε, ακόμη και τους ειδικούς του λογοτεχνικού ιδιώματος, ο όρος «κοσμοκαλόγερος», «άγιος της λογοτεχνίας μας», ακόμη και η αιρετική θρησκευτική του ένταξη στους αγιορείτικους κολλυβάδες.

Το υλικό που πριν από λίγο αντέγραψα ανήκει σ’ ένα άρθρο του ακαδημαϊκού ομότιμου καθηγητή της Νομικής Απόστολου Γεωργιάδη. Εως τώρα άξιοι μελετητές του Παπαδιαμάντη είχαν βέβαια ασχοληθεί εύστοχα με τη γλωσσική του πανίδα και χλωρίδα, την ισορροπία της λόγιας και της ομιλουμένης γλώσσας αλλά και με τα καίρια ιδεολογικά προβλήματα που με τόλμη και ευθύτητα αντιμετώπισε ο Παπαδιαμάντης, ιστορικά, κοινωνικά, φυλετικά, δογματικά, εξωτερικής πολιτικής και κυρίως παιδείας, εθνικού φρονηματισμού και ηθικών κωδίκων.

Τα περισσότερα από αυτά τα προβλήματα όμως προβάλλονται στην οθόνη της χριστιανικής και μάλιστα μοναστικής του, τάχα, ιδεολογίας και ιδεοληψίας κυρίως όταν αναφερόταν από τους αρνητές του.

Ιδού λοιπόν τώρα που ο Απόστολος Γεωργιάδης αποκαλύπτει ότι ο μέγας εκείνος ηθογράφος (και γνωρίζουν οι αναγνώστες μου τι σεβασμό αισθάνομαι για τον όρο αυτόν που τόσο έχει κακοποιηθεί στην Ελλάδα) έρχεται να στοιχηθεί με ίσους όρους και κύρος δίπλα στον Ντίκενς, τον Μπαλζάκ, τον Ντοστογέφσκι, τον Θερβάντες, τον Φόκνερ, τον Μάρκες, τον Δάντη.

Οταν ο Παπαδιαμάντης, για να παραπέμψω και πάλι στον Γεωργιάδη, εξαντλεί το εθιμικό και το νομικό πλαίσιο γύρω από τη μνηστεία, τον γάμο, την προίκα, το διαζύγιο, το τεκμήριο πατρότητας (!) και ακόμη και τη νόμιμη και ορισμένη αμοιβή για τα εύρετρα, αισθανόμαστε πως ο οινόφλυξ, όπως κακοήθεις τον χαρακτήρισαν, μεροκαματιάρης μεταφραστής στις εφημερίδες και ψάλτης, ανέστιος εσωτερικός μετανάστης είναι όχι μόνο ένας ανατόμος ψυχών με την τεράστια πινακοθήκη των ταπεινών ηθικών και ανήθικων ηρώων του (έχω υπολογίσει πως ένα λεξικό ονομάτων που αναφέρονται στα διηγήματά του έχει ίσο αριθμό λημμάτων μόνο με το υπάρχον λεξικό των ονομάτων του Σαίξπηρ!), αλλά και κοινωνικός, οικονομικός, θεσμικός, νομικός ανατόμος της εποχής του και σε επαρχιακό εργατικό ναυτικό περιθώριο και σε αστικό περιβάλλον. Ενας άλλος Παπαδιαμάντης αποκαλύπτεται τώρα κοιταγμένος από μια απροσδόκητη για την έρευνα πτυχή.

Δεν είναι μόνο τα «λαδικά», οι φιλέορτες γριούλες, οι ξενιτεμένοι, οι πνιγμένοι ναυτικοί που τους φέρνει το κύμα στο γενέθλιο νησί, δεν είναι οι γυναίκες στο αγνάντεμα, δεν είναι τα ταβερνάκια με τους απόμαχους της ζωής, οι ανύπαντρες, οι χήρες, οι γεροντοκόρες, οι βαρκάρηδες και οι ηλικιωμένοι που λιμπίζονται ορφανά κοριτσόπουλα, δεν είναι οι εξομολόγοι παπάδες και οι γλεντοκόποι συνάμα.

Ο Γεωργιάδης, και μόνο καταλογογραφώντας το νομικό δίκτυο που τυλίγει μια ολόκληρη κοινωνία, τους προστατεύει και τους συνθλίβει, τους εξαγριώνει και τους ημερεύει, δικαιώνει άλλη μία φορά την έξοχη ιστορία της έννοιας «ήθος» που, όπως και άλλοτε έχω υποστηρίξει, σήμαινε στον Ομηρο και στον Ηρόδοτο «τόπο» και εξελίσσεται μέσα στους αιώνες σε έννοια σημαίνουσα «τρόπο, συμπεριφορά».

Τώρα πλέον εκτός των άλλων στοιχείων που διαθέτουμε για τον Παπαδιαμάντη μπορούμε να θεμελιώσουμε τη στέρεη άποψη πως το έργο του είναι απόλυτο τεκμήριο αυθεντικής μαρτυρίας για την κοινωνική, οικονομική, θεσμική, ηθική εθνοβιογραφία.

n Στον ίδιο πλούσιο σε ποικίλο νομικό υλικό τόμο με τίτλο «Αναζητώντας το δίκαιο – Μελέτες και άρθρα» (εκδόσεις Σάκκουλα), ο Απόστολος Γεωργιάδης ασχολείται με το βαρύ νομικό του οπλοστάσιο, με τη δίκη του Σάιλοκ στη Βενετία της Δημοκρατίας των Εμπόρων, όπως την καταγράφει ο Σαίξπηρ στον «Εμπορο της Βενετίας». Η δεξιοτεχνία του Γεωργιάδη κατορθώνει μέσα από την ανάλυση του νομικού πλαισίου της Γαληνοτάτης Πολιτείας να συλλάβει και τις συνέπειες και τις διαστροφές και τη στερεότητα και τις ταξικές διαδικασίες μιας πολιτείας που προστατεύει τα συμφέροντά της και τις ηθικές της αρχές, που πάντα και παντού είναι σχετικές και ορισμένου χρόνου, ενώ τα υποκείμενα των νόμων είναι ευάλωτα και αδύναμα.